Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών: Η Επιστροφή του Βασιλιά


Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών: Η Επιστροφή του Βασιλιά (The Lord of the Rings: The Return of the King) είναι αμερικανική περιπετειώδης ταινία φαντασίας παραγωγής 2003. Βασίζεται στο τρίτο βιβλίο της τριλογίας Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών του Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν και είναι η τελευταία ταινία της τριλογίας μετά από τις Η Συντροφιά του Δαχτυλιδιού και Οι Δύο Πύργοι.

Καθώς ο Σάουρον κάνει την υπέρτατη προσπάθεια να κατακτήσει την Μέση-Γη, ο Γκάνταλφ με το Βασιλιά του Ρόχαν Θίοντεν, επιστρατεύουν τις δυνάμεις τους για να υπερασπιστούν την πρωτεύουσα της Γκόντορ, Μίνας Τίριθ. Ο Άραγκορν διεκδικεί το θρόνο της Γκόντορ και καλεί ένα στρατό από φαντάσματα να τον βοηθήσουν να νικήσει. Έτσι μένει ο Φρόντο και ο Σαμ να κουβαλήσουν το βαρύ φορτίο του Δαχτυλιδιού και να αντιμετωπίσουν το Γκόλουμ. Μετά από ένα μεγάλο ταξίδι φτάνουν στη Μόρντορ και προσπαθούν να καταστρέψουν το Δαχτυλίδι στο μόνο μέρος που μπορεί να καταστραφεί, στο Βουνό του Χαμού.

Η ταινία έκανε παγκόσμια πρεμιέρα στις 17 Δεκεμβρίου 2003, κέρδισε εξαιρετικές κριτικές από την πλειοψηφία των κριτικών και είναι μία από τις πιο επιτυχημένες εμπορικά ταινίες όλων των εποχών. Σάρωσε και τα 11 βραβεία Όσκαρ για τα οποία ήταν υποψήφια, συμπεριλαμβανομένου του Όσκαρ Καλύτερης Ταινίας, το οποίο διεκδίκησαν και οι δύο προηγούμενες ταινίες της σειράς, ισοφαρίζοντας το ρεκόρ του Τιτανικού. Είναι η πρώτη ταινία φαντασίας που κερδίζει Όσκαρ Καλύτερης Ταινίας καθώς και η πρώτη που το κερδίζει με το τρίτο μέρος.


* 8 Εξωτερικές Πηγές


Πλοκή

Ο Γκόλουμ πηγαίνει τους Φρόντο και Σαμ στη Μίνας Μόργκουλ. Οι Άραγκορν, Λέγκολας, Γκίμλι, Γκάνταλφ, Θίοντεν και Έομερ ξανασυναντιούνται με τους Μέρι, Πίπιν και Δεντρογέννη στο Άιζενγκαρντ. Εκεί θα βρουν ένα παλαντίρ. Η ομάδα επιστρέφει στο Έντορας, όπου ο Θίοντεν γιορτάζει τη νίκη του. Η περιέργεια του Πίπιν για το παλαντίρ θα προκαλέσει προβλήματα. Όταν το αγγίζει βλέπει ένα όραμα ενός νεκρού άσπρου δέντρου και ανακρίνεται από τον Σάουρον, αλλά ο Πίπιν δεν του αποκαλύπτει τίποτα. Από το όραμα αυτό, ο Γκάνταλφ καταλαβαίνει ότι ο Σάουρον θα επιτεθεί στη Μίνας Τίριθ και πηγαίνει εκεί μαζί με τον Πίπιν. Εν τω μεταξύ στο δρόμο της Άργουεν για τους Αθάνατους Τόπους, έχει ένα όραμα που της δείχνει το γιο της με τον Άραγκορν και πείθει τον Έλροντ να σφυρηλατήσει το ξίφος Νάρσιλ που έκοψε το Δαχτυλίδι από το δάχτυλο του Σάουρον. Ο Σαμ κρυφακούει τον Γκόλουμ και τα σατανικά του σχέδια αλλά ο Φρόντο δεν τον πιστεύει. Ο Γκόλουμ τότε θα προσπαθήσει να στρέψει τον Φρόντο εναντίον του Σαμ.

Οι Γκάνταλφ και Πίπιν φτάνουν στη Μίνας Τίριθ να βρουν το Συνοδό Ντένεθορ καθώς θρηνεί το γιο του Μπόρομιρ και ο Πίπιν του δηλώνει πίστη αφού ο Μπόρομιρ του έσωσε τη ζωή. Ο Γκάνταλφ προειδοποιεί τον Ντένεθορ για το σχέδιο του Σάουρον και τον παροτρύνει να ζητήσει βοήθεια από το Ρόχαν. Ο Ντένεθορ αρνείται καθώς φοβάται ότι ο Άραγκορν θα διεκδικήσει το θρόνο της Γκόντορ. Τη νύχτα, ο Σάουρον θα στείλει τον Αρχιμάγο του μαζί με στρατό, ξεκινώντας έτσι τον πόλεμο. Οι Φρόντο, Σαμ και Γκόλουμ σκαρφαλώνουν το Σίριθ Ούγκολ. Οι Νάζγκουλ καταφτάνουν. Ο Ντένεθορ θα διατάξει το γιο του Φάραμιρ να υπερασπιστεί την πόλη. Ο Πίπιν κρυφά προσπαθεί να ανάψει τον πυρσό και να δώσει σήμα στο Έντορας όπου οι Θίοντεν και Άραγκορν οδηγούν τους Ροχίριμ στο Ντανχάροου να προετοιμαστούν για μάχη. Ο Έλροντ συναντά τον Άραγκορν και τον ενημερώνει ότι η Άργουεν αργοπεθαίνει και η μοίρα της είναι τώρα δεμένη με τη μοίρα του Δαχτυλιδιού. Τον προειδοποιεί ότι είναι λίγοι σε αριθμό από το στρατό του Σάουρον και του δίνει το σφυρηλατημένο Αντουρίλ, λέγοντάς του να καλέσει τον καταραμένο Στρατό των Νεκρών γιατί θα δηλώσουν υποταγή στο Διάδοχο του Ισίλντουρ. Μαζί με τον Λέγκολας και τον Γκίμλι θα το επιχειρήσουν και ο Άραγκορν κερδίζει την αφοσίωση του Βασιλιά των Νεκρών. Στο Ντανχάροου, ο Θίοντεν μαζί με 6.000 στρατιώτες οδεύει προς τη Μίνας Τίριθ, χωρίς να ξέρει ότι η Έογουιν και ο Μέρι είναι ανάμεσα στο στρατό.

Ο στρατός του Μόργκουλ αρχίζει την επίθεση στη Μίνας Τίριθ . Τη νύχτα καταφέρνουν να μπουν μέσα στην πόλη. Εν τω μεταξύ ο Γκόλουμ προδίδει το Φρόντο και τον στέλνει κυριολεκτικά στη δίχτυα της αράχνης. Καταφτάνει όμως ο Σαμ και διώχνει την αράχνη Σέλομπ. Ο Σαμ πιστεύοντας ότι ο Φρόντο είναι νεκρός παίρνει το Δαχτυλίδι με σκοπό να συνεχίσει μόνος του. Όταν όμως έρχονται τα Ορκ να πάρουν το Φρόντο, τους ακούει να λένε ότι είναι ζωντανός. Ενώ η Μίνας Τίριθ φαίνεται καταδικασμένη, καταφτάνει ο Θίοντεν με το στρατό του και το ηθικό αναπτερώνεται. Η δύναμη του Σάουρον είναι μεγάλη και αμέτρητα Μουμάκιλ έρχονται να ενδυναμώσουν τα Ορκ. Οι Ροχίριμ μάχονται γενναία. Ο Αρχιμάγος θα επιτεθεί στον Θίοντεν και θα τον ρίξει από το άλογο. Εν τω μεταξύ οι Ροχίριμ αντιμετωπίζουν σοβαρές απώλειες από τα Μουμάκιλ όταν οι Άραγκορν, Λέγκολας και Γκίμλι μαζί με τους Νεκρούς καταφτάνουν ισοπεδώνοντας τα Ορκ και Μουμάκιλ και η Έογουιν σκοτώνει τον Αρχιμάγο. Ο Θίοντεν πεθαίνει και ο Άραγκορν απελευθερώνει το Στρατό των Νεκρών από την κατάρα τους.

Ο Σαμ σώζει το Φρόντο από τον πύργο που τον πήγαν τα Ορκ και μαζί οδεύουν για το Βουνό του Χαμού. Ο Γκάνταλφ συνειδητοποιεί ότι ανάμεσα στη Σίριθ Ούγκολ και το Βουνό του Χαμού στέκονται 10.000 Ορκ, κάνοντας το ταξίδι του Φρόντο αδύνατο. Ο Άραγκορν τότε μαζί με τους εναπομείναντες στρατιώτες επιτίθενται στη Μαύρη Πύλη για να τραβήξουν την προσοχή του Σάουρον και να καλέσει τα Ορκ να πολεμήσουν. Ο Σαμ κουβαλάει το Φρόντο μέχρι το Βουνό αλλά δέχονται επίθεση από το Γκόλουμ. Ο Φρόντο υποκύπτει στη δύναμη του Δαχτυλιδιού και ο Γκόλουμ του δαγκώνει το δάχτυλο. Ο Φρόντο αντεπιτίθεται και οι δυο μαζί πέφτουν μέσα στη λάβα μαζί με το Δαχτυλίδι αλλά ο Φρόντο καταφέρνει τελευταία στιγμή να κρατηθεί. Ο πύργος του Μπάραντ-ντουρ γκρεμίζεται και ο Σάουρον εξαφανίζεται. Η καταστροφή του δημιουργεί ένα τεράστιο κύμα και σκοτώνει όλα τα Ορκ.

Ο Φρόντο και ο Σαμ προσπαθούν να μην πέσουν μέσα στη λάβα όταν ο Γκάνταλφ με τους Αετούς έρχονται να τους σώσουν. Ο Άραγκορν γίνεται Βασιλιάς, διακηρύσσοντας τη Νέα Εποχής Ειρήνης και παντρεύεται την Άργουεν. Όταν ο Άραγκορν συναντά τα Χόπμιτ αυτά ετοιμάζονται να υποκλιθούν στο Βασιλιά, αλλά ο Άραγκορν τους σταματά. Αυτός και όλη η Μίνας Τίριθ υποκλίνονται μπροστά στα Χόμπιτ προς τιμή του ηρωισμού τους. Τα Χόμπιτ επιστρέφουν στο Σάιρ. Ο Σαμ παντρεύεται την αγαπημένη του και ο Φρόντο μαζί με τους Γκάνταλφ, Μπίλμπο, Έλροντ, Σέλεμπορν και Γκαλάντριελ αναχωρούν για το Γκρέι Χέιβενς. Ο Φρόντο αποχαιρετά τους φίλους του.

Ηθοποιοί και Χαρακτήρες

* Ελάιζα Γουντ στο ρόλο του Φρόντο Μπάγκινς
* Ίαν Μακέλεν σο ρόλο του Γκάνταλφ
* Σιν Άστιν στο ρόλο του Σαμ
* Βίγκο Μόρτενσεν στο ρόλο του Άραγκορν
* Ορλάντο Μπλουμ στο ρόλο του Λέγκολας
* Μπίλι Μπόιντ στο ρόλο του Πίπιν
* Ντόμινικ Μόναγκαν στο ρόλο του Μέρι
* Τζον Ρις-Ντέιβις στο ρόλο του Γκίμλι
* Χιούγκο Γουίβινγκ στο ρόλο του Έλροντ
* Κέιτ Μπλάνσετ στο ρόλο της Γκαλάντριελ
* Λιβ Τάιλερ στο ρόλο της Άργουεν
* Άντι Σέρκις στο ρόλο του Γκόλουμ
* Μπέρναρντ Χιλ στο ρόλο του Θίοντεν
* Μιράντα Όττο στο ρόλο της Έογουιν
* Καρλ Ούρμπαν στο ρόλο του Έομερ
* Ντέιβιντ Γουένχαμ στο ρόλο του Φάραμιρ
* Τζον Νομπλ στο ρόλο του Ντένεθορ
* Μάρτιν Κσόκας στο ρόλο του Σέλεμπορν
* Σον Μπιν στο ρόλο του Μπόρομιρ


Παραγωγή

Ανάπτυξη

Πάνω από 2 εκατομμύρια μέτρα φιλμ χρησιμοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων. 48.000 σπαθιά, τσεκούρια, ασπίδες και προσθετικά μακιγιάζ δημιουργήθηκαν. Τους πρωταγωνιστές πλαισίωναν 20.602 κομπάρσοι. Σχεδιάστηκαν και φτιάχτηκαν 19.000 κοστούμια. Δημιουργήθηκαν 1.600 κομμάτια από προσθετικά πόδια hobbit. 250 άλογα χρησιμοποιήθηκαν για τις ανάγκες της ταινίας. Στα οπτικά εφέ εργάστηκαν 180 ειδικοί. Τα γυρίσματα έγιναν σε 100 διαφορετικές τοποθεσίες στη Νέα Ζηλανδία και συνολικά χρειάστηκαν 7 χρόνια για το σχεδιασμό και την παραγωγή και των τριών ταινιών.

Γυρίσματα

Οι σκηνές με τον Αρχιμάγου ξαναγυρίστηκαν, επειδή το κράνος του ήταν παρόμοιο με αυτό του Σάουρον και ο Τζάκσον φοβόταν ότι το κοινό θα τους μπερδέψει. Για τις σκηνές μάχης της ταινίας, η Weta Digital αναγκάστηκε να χτίσει ένα ακόμη χώρο στα γραφεία της, στον οποίο θα μπαίνανε όλοι οι υπολογιστές που ήταν απαραίτητοι για τον σχεδιασμό των εν λόγω σκηνών. Η σκηνή όπου οι Ροχίμιρ εφορμούνε στο Πέλενορ γυρίστηκε 52 φορές. Η σκηνή όπου ο Ορλάντο Μπλουμ (Λέγκολας) παλέυει με το Μουμάκιλ γυρίστηκε μέσα σε μία μόνο μέρα. Ο Μπλουμ γύρισε τη σκηνή πάνω σε ένα σωρό από σάκους γεμάτους άμμο. Το ουρλιαχτό της αράχνης Σίλομπ είναι ο ήχος του Διαβόλου της Τασμανίας. Ο Πίτερ Τζάκσον έχει αραχνοφοβία και βάσισε τον σχεδιασμό της Σίλομπ στις αράχνες που φοβάται περισσότερο.[1].

Σενάριο

Η εναρκτήρια σκηνή, στην οποία ο Σμίγκολ ανακαλύπτει το Δακτυλίδι και ξεκινάει η αλλαγή του σε Γκόλουμ, σκηνοθετήθηκε από την Φραν Γουόλς και ήταν αρχικά μέρος της δεύτερης ταινίας της τριλογίας. Ενώ και η σκηνή με την αράχνη Σίλομπ, που κανονικά περιέχεται στο δεύτερο βιβλίο, ο Τζάκσον θεώρησε ότι θα είναι καλύτερο να την προσθέσουν στην τρίτη ταινία και να αφήσουν για κρεσέντο τη μάχη στο Φαράγκι του Χελμς στο δεύτερο μέρος. Το αρχικό φινάλε που είχε σχεδιαστεί για την ταινία περιλάμβανε έναν επίλογο με αφήγηση του χαρακτήρα της Κέιτ Μπλάνσετ, Γκαλάντριελ, στον οποίο θα μιλούσε για την μοίρα της συντροφιάς του Δακτυλιδιού μετά τα γεγονότα της ταινίας. Η τελευταία ατάκα της ταινία ("Well, I'm back") είναι επίσης και η τελευταία ατάκα του βιβλίου[2].

Οπτικά Εφέ

Η Επιστροφή του Βασιλιά περιέχει 1.488 σκηνές με οπτικά εφέ, σχεδόν 3 φορές περισσότερες από την πρώτη ταινία και σχεδόν 2 φορές περισσότερες από τη δεύτερη. Η δουλειά με τα οπτικά εφέ ξεκίνησε από τους Άλαν Λι και Μαρκ Λιούις, οι οποίοι βγάζοντας κάποιες φωτογραφίες από τοπία της Νέας Ζηλανδίας προσπάθησαν να δημιουργήσουν ψηφιακά τα Χωράφια του Πελένορ (Pelennor Fields) τον Νοέμβριο του 2002. Ο Γκάρι Χορσφιλντ δημιούργησε επίσης μία ψηφιακή εκδοχή του Μπαράντ-ντουρ (Barad-dûr) στη διάρκεια των Χριστουγεννιάτικων διακοπών μόνος του, για την αποκορύφωση της ταινίας. Εντωμεταξύ, ο Τζάκσον και ο Κρίστιαν Ρίβερς χρησιμοποίησαν υπολογιστές για να σχεδιάσουν την τεράστια μάχη του Πελένορ, τον Φεβρουάριο του 2003 και οι σκηνές δώθηκαν στη Weta Digital. Προς μεγάλη τους έκπληξη, τα 60 προγραμματισμένα πλάνα ξεπέρασαν τα 250 και οι 50.000 χαρακτήρες έγιναν 200.000.
Ο χαρακτήρας του Gollum, όπως παρουσιάζεται στην ταινία

Για τη σκηνή της μάχης, κατέγραψαν 450 κινήσεις για τα ψηφιακά άλογα και έπρεπε επίσης να αντιμετωπίσουν τις νέες προκλήσεις που προστέθηκαν στην ταινία, όπως τα τρολ που κάνουν επίθεση στη Μίνας Τίριθ και να ξαναφτιάξουν ένα πλάνο με τα δύο mûmaks που σκότωσε ο Έομερ. Σχετικά με τα ψηφιακά πλάσματα, το κεφάλι της αράχνης Σίλομπ τροποποιήθηκε από μία καναδέζικη εταιρία για 10 φορές περισσότερες λεπτομέριες από αυτές τις WETA.

Όπως και στις προηγούμενες ταινίες, υπήρχαν ψηφιάκά εφέ που πλαισίωναν ή και αντικαθιστούσαν τους ηθοποιούς. Χαρακτηριστικά παραδείγματα οι σκηνές όπου ο Sam πέφτει από την πλάτη της Shelob και η σκηνή όπου ο Λέγκολας παλεύει με το Μουμάκιλ. Επιπλέον, η σκηνή με τον Γκόλουμ να παίρνει στα χέρια του το Δαχτυλίδι και να πέφτει στο Βουνό του Χαμού (Crack of Doom) ήταν 100% ψηφιακές. Ο Βασιλιάς των Νεκρών, παίζεται από τον Πολ Νόρελ με προσθετικό μακιγιάζ και το κεφάλι του αλλάζει μορφή σε πιο "σκελετώδης" ψηφιακές εκδοχές, ανάλογα με τη διάθεση του χαρακτήρα.

Λόγω της επιμονής του Τζάκσον στον ρεαλισμό του φανταστικού κόσμου, δημιουργήθηκαν πολλές μινιατούρες, όπως η σε κλίμακα 1:72, μινιατούρα της Μίνας Τίριθ, η οποία έφτανε τα 7 μέτρα σε ύψος και τα 6,5 μέτρα σε διάμετρο. Η ομάδα που ήταν υπεύθυνη για τις μινιατούρες ολοκλήρωσε το έργο της τον Νοέμβριο με την μινιατούρα της Μαύρης Πύλης (Black Gate), έπειτα από 100 ημέρες δουλειάς, ενώ τα τελευταία οπτικά εφέ που προστέθηκαν στην ταινία ήταν αυτά της καταστροφής του Δακτυλιδιού, στις 25 Νοεμβρίου.

Box Office

Με προϋπολογισμό 94.000.000 δολάρια, η ταινία έκανε άνοιγμα στην 1η θέση με 72.6 εκατομμύρια δολάρια στο πρώτο τριήμερο. Στην Αμερική οι συνολικές εισπράξεις έφτασαν τα 377.000.000 δολάρια ενώ παγκοσμίως απέφερε πάνω από 1.119.000.000 δολάρια. Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών: Η Επιστροφή του Βασιλιά έγινε η δεύτερη ταινία στην ιστορία που έσπασε το φράγμα του 1 δισεκατομμυρίου δολαρίων μετά τον Τιτανικό. Μέχρι σήμερα παραμένει η 3η μεγαλύτερη εισπρακτική επιτυχία όλων των εποχών[3].

Βραβεία/Υποψηφιότητες

Οργάνωση Κατηγορία Υποψήφιος Αποτέλεσμα
Όσκαρ Καλύτερη Ταινία νίκη
Σκηνοθεσία Πίτερ Τζάκσον νίκη
Διασκευασμένο Σενάριο Πίτερ Τζάκσον, Φραν Γουόλς & Φιλίπα Μπόγιενς νίκη
Μοντάζ Τζέιμι Σέλκιρκ νίκη
Τραγούδι (Into the West) Άννι Λένοξ νίκη
Μουσική Χάουαρντ Σορ νίκη
Καλλιτεχνική Διεύθυνση Γκράντ Μέιτζορ, Νταν Χένα & Άλαν Λι νίκη
Κουστούμια Νγκίλα Ντίκσον & Ρίτσαρντ Τέιλορ νίκη
Μακιγιάζ Πίτερ Κινγκ & Ρίτσαρντ Τέιλορ νίκη
Ήχος Κρίστοφερ Μπόις, Μάικλ Σίμανικ, Μάικλ Χέτζες & Χάμοντ Πικ νίκη
Οπτικά Εφέ Τζιμ Ράιγκιελ, Τζο Λέτερι, Ράνταλ Γουίλιαμ & Άλεξ Φουνκ νίκη
Χρυσές Σφαίρες Καλύτερη Ταινία - Δράμα νίκη
Σκηνοθεσία Πίτερ Τζάκσον νίκη
Μουσική Χάουαρντ Σορ νίκη
Τραγούδι Άννι Λένοξ νίκη
Screen Actors Guild Awards Καλύτερη Ερμηνεία από Καστ νίκη
Βραβεία Γκράμι Καλύτερη Μουσική Χάουαρντ Σορ νίκη
Καλύτερο Τραγούδι Άννι Λένοξ νίκη
British Academy Film Awards Καλύτερη Ταινία νίκη
Βραβείο Κοινού νίκη
Διασκευασμένο Σενάριο Πίτερ Τζάκσον, Φραν Γουόλς & Φιλίπα Μπόγιενς νίκη
Καλύτερη Φωτογραφία Άντριου Λέσνι νίκη
Καλύτερα Οπτικά Εφέ Τζιμ Ράιγκιελ, Τζο Λέτερι, Ράνταλ Γουίλιαμ & Άλεξ Φουνκ νίκη
Καλύτερη Σκηνοθεσία Πίτερ Τζάκσον υποψηφιότητα
Καλύτερη Μουσική Χάουαρντ Σορ υποψηφιότητα
Καλύτερο Μοντάζ Τζέιμι Σέλκιρκ υποψηφιότητα
Καλύτερη Καλλιτεχνική Διεύθυνση Γκραντ Μέιτζορ υποψηφιότητα
Καλύτερα Κοστούμια Νγκίλα Ντίκσον & Ρίτσαρντ Τέιλορ υποψηφιότητα
Καλύτερος Ήχος Κρίστοφερ Μπόις, Μάικλ Σίμανικ, Μάικλ Χέτζες & Χάμοντ Πικ υποψηφιότητα
Καλύτερο Μακιγιάζ Πίτερ Κινγκ, Ρίτσαρντ Τέιλορ & Πίτερ Όουεν υποψηφιότητα
Καλύτερη Β' Ανδρική Ερμηνεία Ίαν Μακέλεν υποψηφιότητα

Η τριλογία του Άρχοντα των Δακτυλιδιών είναι η τριλογία με τις περισσότερες υποψηφιότητες για Όσκαρ. Με το σύνολο των 30 υποψηφιοτήτων, ξεπέρασε την τριλογία του Νονού (28 υποψηφιότητες) και του Πολέμου των Άστρων (21 υποψηφιότητες).

Μαζί με τις ταινίες "Ο Τελευταίος Αυτοκράτορας" και "Gigi", είναι ο μόνες ταινίες που έχουν κερδίσει όλα τα βραβεία Όσκαρ για τα οποία ήταν υποψήφιες.

Δείτε επίσης

* Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν
* Μέση Γη
* Νικητές Βραβείων Όσκαρ
* Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών: Η Συντροφιά του Δαχτυλιδιού
* Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών: Οι Δύο Πύργοι


Παραπομπές

1. ↑ Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών: Η Επιστροφή του Βασιλιά στο Internet Movie Database (ανακτήθηκε 30-11-2010 )
2. ↑ Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών: Η Επιστροφή του Βασιλιά στο Internet Movie Database (ανακτήθηκε 2-12-2010 )
3. ↑ Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών: Η Επιστροφή του Βασιλιά στο Box Office Mojo (ανακτήθηκε 30-11-2010 )


Εξωτερικές Πηγές

* Επίσημη σελίδα της τριλογίας
* Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών: Η Επιστροφή του Βασιλιά στο IMDb

Αλφαβητικός κατάλογος

<--- Search --->

<-- Logo -->

Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License

<-- Movies -->