ART

 

.

Μανιτάρι ονομάζεται κοινώς το ορατό μέρος πολυκύτταρων μυκήτων με τη χαρακτηριστική, συνήθως ομβρελοειδή μορφή. Στην ουσία, αυτό που βλέπουμε είναι το σώμα του μανιταριού, δηλαδή το όργανο στο οποίο θα αναπτυχθούν τα σπόρια που θα εξασφαλίσουν τη διαιώνιση του είδους. Το κυρίως μέρος του μύκητα είναι υπόγειο και σχεδόν πάντα αθέατο το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου. Είναι το μυκήλιο που αναπτύσσεται σαν ιστός στο υπόστρωμα με τη μορφή των μυκηλιακών υφών.

Amanita muscaria 3 vliegenzwammen op rij
Αμανίτα Μουσκάρια η μυγοκτόνος

Ετυμολογία της λέξης

Η λέξη μανιτάρι είναι υποκοριστικό της αρχαιοελληνικής αμανίτης.[1] Αρχαιοελληνικής προέλευσης είναι και η ονομασία του είδους Boletus Edulis (βασιλομανίταρο), οι λέξεις Boletus και Edulis (εδώδιμον-έδεσμα) προέρχονται από το αρχαιοελληνικό γλυκόριζα (κομμάτι γης) και από το μέλλοντα του ρήματος εσθίω (τρώγω), έδομαι.[2]


Γενική διάκριση

Τα αυτοφυόμενα στα λιβάδια και τα δάση ονομάζονται διεθνώς Fungo epigeo και τα υπογείως αναπτυσσόμενα τρούφες, το γνωστό ύδνον που αναφέρει κατ΄επανάληψιν ο Θεόφραστος και ο Διοσκουρίδης.

Οὐτε γάρ ρίζαν πάντ΄ἔχει ούτε καυλόν, τό ὺπέρ γῆς πεφυκός, στέλεχος λέγω, ούτε ἀκρεμόνα (κλωνάρι) ούτε φύλλον ούτε καρπόν ούτ΄αύ φλοιόν ή μήτραν ή ίνας ή φλέβας, οίον μύκης ὑδνον[3][4]

Ύδνον ρίζα ἐστί περιφερής, ἄφυλλος, ἄκαυλος, ὑπόξανθος, ἔαρος ὁρυττομένη (την άνοιξη ανασκαπτομένη).ἐδώδιμος δέ ἐστί ώμή τε καί ἐφθηεσθιομένη[5]

Γενικά χαρακτηριστικά
Δομή τυπικού μανιταριού της τάξης των αγαρικών: 1.Πίλος 2.Φλοιός πίλου 3. Δακτύλιος 4-5 στύπος 6. Υφή μυκηλίου

Ανάλογα με τη μορφή και το σχήμα του καρποσώματος διακρίνουμε δυο κατηγορίες:
Βασιδιομύκητες

Υποδιαίρεση ανώτερων μυκήτων, η οποία περιλαμβάνει περίπου το 25% του συνόλου των μηκύτων. Αριθμεί περισσότερα από 450 γένη, διαδεδομένα σε όλες τις χερσαίες περιοχές της γης που αποτελούν αντικείμενο της βοτανικής και γεωβοτανικής. Έχουν μεγάλη ποικιλία στο μέγεθος και στη μορφή. Υπάρχουν μικροσκοπικοί κυρίως παράσιτα ανώτερων φυτών και πολύ μεγάλοι σαπροφυτικοί που ταξινομούνται στους τελειομύκητες, τους υμενομύκητες και τους γαστερομύκητες.[6]

Τα σπόρια παράγονται πάνω σε μικροσκοπικές ροπαλόμορφες βάσεις (Βασίδια). Έχουν σχήμα ομπρέλας, χωνιού, κυλίνδρου, κοραλλιού, κυπέλου, αστεριού. Το πιό κοινό σχήμα είναι αυτό της ομπρέλας (καπέλο ή πίλος) που στηρίζεται σε πόδι (στύπος) και κάτω από αυτό υπάρχουν ελάσματα σε ακτινωτή διάταξη (Αμανίτες) ή σωλήνες που καταλήγουν σε πόρους (Βωλίτες) ή αγκαθωτές προεξοχές (Ύδνες). Στα ελάσματα υπάρχουν τα βασίδια που παράγουν τα σπόρια και τα κυστίδια που είναι στείρα.
Ασκομύκητες

Τα σπόρια παράγονται μέσα σε σάκους. Έχουν σχήμα πατάτας, σφαίρας, βολβού, κυπέλου, δίσκου κ.λ.π.


Τα μανιτάρια μπορεί να δημιουργούν αρμονικές συμβιωτικές σχέσεις αλληλοβοήθειας (μυκόρριζα), να αποτελούν παράσιτο ζωντανών ή ετοιμοθάνατων δέντρων και φυτών, ή να είναι σαπρόφυτα που τρέφονται από νεκρή οργανική ύλη την οποία αποσυνθέτουν παίζοντας το δικό τους σημαντικό ρόλο στο οικοσύστημα. Είναι ετερότροφοι, μη φωτοσυνθετικοί οργανισμοί. Τα μανιτάρια χαρακτηρίζονται από την απότομη ανάπτυξη και εμφάνισή τους, εξ ού και η έκφραση "φύτρωσε σαν μανιτάρι".[7] Η οικολογία τους περιλαμβάνει πολλούς και διαφορετικούς βιότοπους, από τις δασωμένες πλαγιές και τα ρέματα των βουνών, τα ορεινά και ημιορεινά λιβάδια μέχρι και τις χορταριασμένες και υγρές μεριές μέσα σε πόλεις ή και τις αυλές των σπιτιών. Μπορούν να είναι εξαιρετικά βραχύβια ή και πολυετή. Στην πλειοψηφία τους, βγαίνουν το φθινόπωρο, όταν λόγω των βροχών ευνοείται από τις συνθήκες υγρασίας η καρποφορία τους. Καρποφορίες υπάρχουν και την άνοιξη, αλλά και όλο το χρόνο.
Κυνήγι μανιταριών
Συλλογή μανιταριών σε πίνακα εποχής 1860

Το κυνήγι ή μάζεμα του μανιταριού περιγράφει τη δραστηριότητα της συλλογής μανιταριών στην άγρια φύση, συνήθως για φαγητό. Αυτή η εποχιακή δραστηριότητα είναι περισσότερο δημοφιλής στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στην Γαλλία και Ιταλία. Επειδή πολλά μανιτάρια είναι δηλητηριώδη, προκάλεσαν και προκαλούν το φόβο αλλά και το δέος στους ανθρώπους. Ωστόσο, τα εδώδιμα μανιτάρια χρησιμοποιούνται στην κουζίνα διαφόρων λαών, οι οποίοι τα καταναλώνουν ωμά ή μαγειρεμένα. Οι Έλληνες δεν φημίζονται ως μανιταροσυλλέκτες mycofilia.[8] Η ελληνική αγορά τροφοδοτείται κυρίως από τα καλλιεργημένα λευκά (Agaricus bisporus) (δίσπορος), πλευρώτους (Pleurotus ostreatus), portobello, crimini, τα κονσερβοποιημένα και σπανιότερα άγρια μανιτάρια σε αποξηραμένη συνήθως μορφή. Σε πολλές περιοχές της Ελλάδας κάποια νόστιμα και δημοφιλή άγρια είδη που είναι γνωστά, όπως το Βωλίτης ο εδώδιμος (Boletus Edulis) (βασιλομανίταρο), porchini (καλογεράκι) συλλέγονται κατά κόρον.[9]
Θρεπτική αξία

Τα μανιτάρια παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία, η οποία καθιστά δύσκολη την ανάλυση της θρεπτικής τους αξίας. Η ενέργεια που θεωρητικά αποδίδουν, όταν καταναλίσκονται ωμά ή μαγειρεμένα, είναι μικρή, καθώς αποτελούνται κυρίως από νερό (90%).

Ως προς τα μακροθρεπτικά συστατικά τους, τα μανιτάρια αποτελούνται στο μεγαλύτερο μέρος, της ξηράς τους ουσίας (10%), από υδατάνθρακες και πρωτεΐνες. Οι πρωτεΐνες των μανιταριών, λόγω της παρουσίας όλων των βασικών αμινοξέων, είναι υψηλής ποιότητας, πολύ ανώτερες από τις φυτικές πρωτεΐνες, πλησιάζοντας την ποιότητα των ζωϊκών πρωτεϊνών.[10]
Φαρμακευτικά μανιτάρια
Το κατ΄εξοχήν φαρμακευτικό μανιτάρι Red Rieishi ή Ganoderma lucidum
Penicillium crysogenus syn Penicillium notatum (χρωστήρας ζωγράφων,γραφίδα σημειώσεων)

Φαρμακευτικά μανιτάρια είναι εκείνα που χρησιμοποιούνται ως πιθανές θεραπείες για την αντιμετώπιση ασθενειών. Το Reishi και το ιαπωνικό Shitake που αναπτύσσεται στα δένδρα έχουν μια ιστορία χρήσης χιλιετιών σε τμήματα της Ασίας. Στην παραδοσιακή κινεζική ιατρική χρησιμοποιείται για περισσότερα από 2.000 χρόνια[11] όχι μόνον για τα ευεργετικά αποτελέσματα, αλλά και για την έλλειψη παρενεργειών.[12]

Πάντως είναι γεγονός ότι είναι εισηγμένο στην Αμερικανική Φαρμακοποιϊα (American Herbal Pharmacopeia and Therapeutic Compedium) και δεν είναι τυχαίο που αποκαλείται Marvelous Fungus. Αντίστοιχα στην Κίνα φέρει τις ονομασίες: μανιτάρι της αθανασίας, υπερφυσικό μανιτάρι, μαγικό μανιτάρι κ.α. Στην Ιαπωνία δε έχει κυκλοφορήσει από τον εκδοτικό οίκο Robert Brown το βιβλίο Red Reishi: The power of Japanese.

Ειδικότερα οι μύκητες εκείνοι που δεν παράγουν μανιτάρια ήταν η αρχική πηγή της πενικιλίνης. Στην Ελλάδα είναι γνωστό με την ονομασία Γανόδερμα από την λέξη γάνος ή γκάνος που σημαίνει φωτεινότητα, γυαλάδα και το δέρμα, [13]ενώ στην Ιταλία αναφέρεται ως Lucidum που στα λατινικά σημαίνει φωτεινότητα.

Τα τελευταία χρόνια η Αμανίτα Μουσκάρια η μυγοκτόνος χρησιμοποιείται στην χημειοθεραπεία, αλλά και στην ομοιοπαθητική.[14]

Πολλά γάρ οὐ κακώδη τά ἐκ τῶν σαπρῶν, ὡs οὐδ΄οἱ μύκητες οἱ ἐκ κόπρου φυόμενοι. Θεόφραστος, περί ὁσμῶν 4.2.5

Άλλες χρήσεις
Μύκητας προσάναμμα, Fomes fomentarius με μορφή οπλής.

Ιστορικά τα μανιτάρια είχαν μακρόχρονη ιατρική χρήση, ιδίως στην παραδοσιακή κινέζικη ιατρική και φαρμακευτική πρακτική,[15] αλλά και στην αρωματοποϊία, όπως το κίτρινο μανιτάρι: Laetiporus Sulphaureus (εικ.14).[16]

Τα μανιτάρια μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη βαφή μαλλιού και τη βαφή άλλων φυσικών ινών. Οι χρωστικές ουσίες είναι οργανικές ενώσεις και παράγουν ισχυρά και ζωντανά χρώματα του χρωματικού φάσματος. Πριν από την εφεύρεση των συνθετικών χρωστικών ουσιών τα μανιτάρια ήταν πηγή πολλών χρωμάτων της κλωστοϋφαντουργίας και μερικοί μύκητες ξυλόβιοι με φελλώδη ή ξυλώδη σύσταση, όπως Polypores, Fomotopsis pinicula, Daealea quernica, Phellinicus με σχήματα οπλής ή γεισώματος χρησιμοποιήθηκαν ως εκκινητές ανάφλεξης (ίσκες).


Εικόνες

Ο κίνδυνος της λανθασμένης επιλογής
Amanita rubescent- Ο κοκκινίζων, εδώδιμος

Ο μόνος κανόνας που ισχύει γενικά για τη συλλογή μανιταριών είναι αυτός που λέει, ότι μαζεύομε για τροφή μόνο τα είδη των οποίων τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά γνωρίζουμε με απόλυτη βεβαιότητα. [20] Η παραμικρή αμφιβολία είναι λόγος απόρριψής τους. Στην περιοχή Βιτσίου της Καστοριάς οι κάτοικοι συνηθίζουν να απαντούν ότι τα μανιτάρια με δακτυλίδι είναι επικίνδυνα, ενώ στην ορεινή Αρκαδία λένε το αντίθετο: είδες βρακωμένο μανιτάρι (δηλαδή με δακτύλιο) φάτο, αβράκατο πέτα το.[21] Αυτό οφείλεται στα είδη που ενδημούν και έχουν δοκιμασθεί σε κάθε περιοχή. Έτσι το Boletus Edulis (βασιλιμανίταρο) που ευδοκιμεί στη Δυτική Μακεδονία δεν έχει δακτύλιο, ενώ το μανιτάρι rubescent (κοκκινίζων)που έχει το δακτύλιο ως κυρίαρχο γνώρισμα θεωρείται εξαιρετικής ποιότητας μανιτάρι.[22] Η μπλέ χροιά (άλλη δοξασία) που διαχέεται εν ριπή οφθαλμού, μόλις κόψουμε ένα μανιτάρι λευκότατο, όπως του είδους σατανάς ισχύει για το συγκεκριμένο είδος. Κανείς δε θα δοκίμαζε ένα μανιτάρι ολοκόκκινο σκούρο, όπως ο ερυθρόποδας ή badius (κακός) η ακόμα μια πανθερίνα ή μουσκάρια με διάστικτα λευκά στίγματα πάνω στο καφέ και κόκινο φλοιό τους γιατί τα χαρακτηριστικά τους είναι ευδιάκριτα. Το πρόβλημα ανακύπτει σε ορισμένα ιδιομορφολογικά μανιτάρια ιδιαίτερα πριν την πλήρη ανάπτυξή τους.
Αντιμετώπιση δηλητηριάσεων

Μια παροιμία λέει: «όλα τα μανιτάρια τρώγονται μερικά όμως μόνο μια φορά» .Στη Ελλάδα είναι γνωστά περίπου 2.200 είδη άγριων μανιταριών (περίπου 150 εδώδιμα), από τα οποία τα περισσότερα δεν είναι ούτε δηλητηριώδη ούτε φαγώσιμα. Γενικότερα, χωρίζονται σε αυτά που προκαλούν ελαφρές γαστρεντερικές διαταραχές, που μπορεί να οφείλεται ακόμα και στο υψηλό ποσοστό μυκοχιτίνης[23] που περιέχουν και είναι δύσπεπτη σε μεγάλες ποσότητες κατανάλωσης, όπου η θεραπεία έρχεται μόνη της, σε αυτά που προκαλούν μέτριας επικινδυνότητας δηλητηριάσεις, από τις οποίες χωρίς υποστήριξη μπορεί να επέλθει και ο θάνατος.
"...μεθ΄υσσώπω (μαντζουράνα) και οριγάνου μετρίως εψηθέντων. Αβλαβέστατοι μέν ούν των άλλων μυκήτων εισίν ούτοι (βωλίται),[2] δεύτεροι δε μετ΄αυτούς οι αμανίται, των δέ άλλων ασφαλέστερόν εστι μηδ΄όλως άπτεσθαι· πολλοί γάρ εξ αυτών απέθαναν."
Phaistos glyph 12.svg
"...πρέπει να ψηθούν μέτρια με μαντζουράνα και ρίγανη. Οι πιο αβλαβείς μεν λοιπόν από τους άλλους μύκητες είναι αυτοί (οι βωλίτες), δεύτεροι δε μετά απ' αυτούς είναι οι αμανίτες, τους υπόλοιπους ασφαλέστερο είναι να μη τους αγγίζετε καθόλου· γιατί πολλοί πέθαναν εξαιτίας τους." Γαληνός Περί των εν ταις τροφαίς δυνάμεων, Βιβλίον πρώτον, κεφ. Περί μυκήτων.[24]

Τα περισσότερα μανιτάρια με εξαίρεση το πορτσίνι στην αρχική τους ανάπτυξη δεν ξεχωρίζουν εύκολα από τα εδώδιμα, όπως ο αμανίτης ο καισάριος από τον αμανίτη μουσκάρια. Η αντιμετώπιση της δηλητηρίασης έγκειται στην έγκαιρη διάγνωση και στη αποβολή από τον οργανισμό του δηλητηρίου που δεν έχει απορροφηθεί. Ο χρόνος επώασης του δηλητηρίου στη χειρότερη περίπτωση (αμανίτης φαλλοειδής) είναι μεγάλος. Τα πρώτα συμπτώματα -διάρροια, κοιλιακό άλγος, εμετός και πιθανόν πυρετός, άσθμα, αλλεργική αντίδραση, αναφυλάξεις- εμφανίζονται 4 έως 24 ώρες μετά την κατανάλωση, με αποτέλεσμα να υπάρχει κίνδυνος να μην τα αποδώσουμε σε αυτό, αλλά σε κάτι άλλο. Μετά μια φαινομενική ύφεση 1-2 ημερών, ξεκινά η «νέκρωση» του ήπατος. Ο θάνατος επέρχεται έξι με δέκα ημέρες μετά το πρώτα συμπτώματα. Η θανατηφόρος δόση είναι περίπου 50 χιλιοστόγραμμα (milligram) που αντιστοιχούν σε ένα μανιτάρι. Το Legalon [25] δυστυχώς σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις από ελλιπείς γνώσεις του προσωπικού των νοσοκομείων χορηγείται, όταν ήδη έχουμε φτάσει στο ηπατικό κώμα και δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί αντίδοτο, αφού δεν αδρανοποιεί τη δράση του δηλητηρίου. Είναι απλώς ηπατοπροστατευτικό.[26]
Δείτε επίσης

Μύκητας

Παραπομπές

Αντώνιος Γιάνναρης, Μικρός θησαυρός της ελληνικής γλώσσης, Τόμ. Α΄ 1888
Α. Γεωργοπαπαδάκος, Λεξικόν ανωμάλων ρημάτων σ. 71-Βιβλιοπωλείον ΜΟΛΧΟ,4η έκδοση, Θεσσαλονίκη 1958
Θεόφραστος, Περί φυτών ιστορία,1.1.11.5
Το ύδνον και ὄ καλούσι τινές γεράνειον τήν ὁσμήν ἔχειν κρεώδη.Θεόφραστος, Περί οσμὠν
Διοσκουρίδης, Περί ὑλης ἰατρικής 2 P61
Εγκυκλοπαίδεια Δομή, τόμ. 4ος σ.721
Κατά Φιλήμονα (Δ΄77)...τυχοδιώκται δε πάσης ποιότητος και τάξεως αναφαίνονται πολυπληθείς, ως οι μύκητες μετά τους όμβρους,
Ζαχαρίας Αθανασίου, Μανιτάρια «οδηγός αναγνώρισης για 642 είδη»
Κυνήγι μανιταριών- Βασικός οδηγός
D. K. Arora (2003). Fungal Biotechnology in Agricultural, Food and Environmental Applications. CRC Press, σελ. 384.
Chinese Herbal Medicine, Third edition by Dan Bensky, 2004
Jones Kenneth, (1990), Reishi Ancient Herb of Modern Times, Sylvan. σελ.6
Liddel Henry George και Robert Scott, Ελληνο-αγγλικό συνοπτικό λεξικό, Oxford University Press, ISBN 0-19-910207-4
[1] χρήση της αμανίτας Μουσκάρια στην ομοιοπαθητική
Δημήτριος Κελτεμλίδης, Μανιτάρια «τα φαρμακευτικά μανιτάρια», 1993
Ζαχαρίας Αθανασίου, Αρωματικά-Βότανα-Μανιτάρια- ISBN 978-960-8455-75-7
Εκ του Virus (ιός, δηλητήριον και το σημερινό ελληνολατινικό antivirus ), Lexicon Latino-Graecum, Ευστράτιος Τσακαλώτος
Μανιτάρια του τύπου γανόδερμα φυτρώνουν στος όρος Δίρφυ της Εύβοιας
Richard Griffith, Psychopharmacology, Oregon 2006
Βαγγέλης Μπούρμπου, «Τα θανητοφόρα και δηλητηριώδη μανιτάρια στη χώρα μας», 2007
Δημήτριο Γκολίτσης, Ηδύγαιον, εκδ. Απόστολος Δούκης, Καστοριά 1989 σ. 17
James Edward Smith, Flora Graeca SibthorpianΤα ελληνικά μανιτάρια στη βιβλιογραφία
Γαληνός,«μεθ΄υσσώπω» (ματζουράνας) μαγειρεμένη. Η ματζουράνα χρησιμοποιείται σήμερα στη φαρμακευτική ως αναλγητικό, αντισπασμωδικό, χωνευτικό, τονωτικό, Εγκλ. Δομή. σ.240 τόμ. 18
Γαληνός, De alimentorum facultatibus libri iii 6.655.14
Legalon SIL Mushroom Poisoning Clinical Study

Legalon

The various levels of the scientific classification system.
Η ιεραρχία των οκτώ κύριων ταξινομικών βαθμίδων στην Συστηματική ταξινόμηση. Οι ενδιάμεσες βαθμίδες δεν συμπεριλαμβάνονται στο σχεδιάγραμμα .
Πηγές

Διοσκουρίδης Περί δηλητηρίων φαρμάκων και της αυτών προφυλακής και θεραπείας
Γαληνός,«Περί μυκήτων», Περί των εν ταις τροφαίς δυνάμεως.
Τα ελληνικά μανιτάρια στη βιβλιογραφία
Μανιτάρια: γνωρίστε τα είδη και τα οφέλη τους clickatlife.gr

Ενδεικτικτή Βιβλιογραφία

Δημήτριος Κελτεμλίδης, Τα ελληνικά μανιτάρια και οι λαϊκές ονομασίες τους, εκδ. ΨΥΧΑΛΟΣ, 1993
Γεώργιος Κωνσταντινίδης, Ένας παραμυθένιος μικρόκοσμος, εκδ. ΚΑΠΟΝ -Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Γρεβενών, 2002
Γεώργιος Κωνσταντινίδης, Οδηγός μανιταροσυλλέκτη, εκδ. Ζαρζώνη
Αθανάσιος Ντινόπουλος , Τα μανιτάρια, εκδ. Αφοι Κυριακίδη ISBN 978-960-467-160-1
Κωνσταντίνος Στεφανάκης, Τα μανιτάρια εκδ. Αθανάσιος Σταμούλης, 1996 ISBN 960-351-030-0

Εγκυκλοπαίδεια Βιολογίας

Κόσμος

Αλφαβητικός κατάλογος

Hellenica World - Scientific Library

Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License