Υπό την ηγεσία του η εξουσία της Μόσχας σταθεροποιήθηκε επί των ρωσικών εδαφών και επεκτάθηκε προς τα Α-ΝΑ, προσαρτώντας τα διάδοχα χανάτα της Χρυσής Ορδής στο Βόλγα και ξεκινώντας την κατάκτηση της Σιβηρίας. Προσπάθησε επίσης να αποκτήσει έξοδο στη Βαλτική Θάλασσα (ΒΔ) αλλά απέτυχε. Πέθανε σε ηλικία 54 ετών στις 18 Μαρτίου 1584.

Ιβάν Δ' της Ρωσίας (ο Τρομερός)

Τα πρώτα χρόνια (1547 - 1560)

Η βασιλεία του Ιβάν ξεκινά τυπικά με το θάνατο του πατέρα του το 1533. Λόγω της ηλικίας του τίθεται υπό την επιτροπεία της μητέρας του (απεβ. 1538) και αργότερα των βογιαρικών οικογενειών Σούϊσκι και Μπιέλσκι. Η περίοδος της βογιαρικής επιτροπείας είναι καθοριστική για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα του. Όντας θύμα διαρκούς κακομεταχείρισης και υποτίμησης από τους επιτρόπους του, ο Ιβάν γίνεται βίαιος και επιθετικός - λέγεται ότι κατά τα παιδικά του χρόνια εκτόνωνε την επιθετικότητά του πετώντας σκύλους και γάτες από τα παράθυρα του Κρεμλίνου. Τελικά θα φορέσει το στέμμα στα δεκαέξι του, την 16η Ιανουαρίου 1547. Είναι ο πρώτος ηγεμόνας που ενθρονίζεται ως Τσάρος και Κυβερνήτης πασών των Ρωσιών, εν αντιθέσει με τους προκατόχους του που έφεραν τον τίτλο του Μεγάλου Δούκα της Μοσχοβίας.

Πρωταρχικός στόχος του νεαρού Ιβάν είναι να ισχυροποιήσει την τσαρική εξουσία σε μια κοινωνία όπου η κεντρική διοίκηση και ο συγκεντρωτισμός αποτελούν άγνωστες έννοιες, αφού έχουν περάσει πέντε αιώνες από την κατάρρευση του Κράτους των Ρως, κατά τους οποίους οι ρώσοι ήταν διασπασμένοι σε μικρά αυτοδιοικούμενα κρατίδια. Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε μια σειρά μεταρρυθμίσεων (παρατίθενται με τη συμβολική ονομασία τους):

* Σύνοδος των επαρχιών (земский собор) - ιδρ. 1549: Συγκροτεί μόνιμο και αντιπροσωπευτικό (για τα μέτρα της εποχής) νομοθετικό σώμα, όπου συμμετέχουν οι βογιάροι (ευγενείς, οι οποίοι διατηρούν και τη δική τους Δούμα), τα ανώτερα στελέχη του κρατικού μηχανισμού, τα μέλη της Ιεράς Συνόδου και εκπρόσωποι των εμπόρων και κατοίκων των πόλεων. Αν και θεωρείται ότι φτιάχθηκε για να λειτουργεί ως μηχανισμός επικύρωσης των αποφάσεων του Ιβάν, υπήρξαν στιγμές που ήλθαν σε σύγκρουση.

* Στρέλτσι (Стрельцы) - 1550: Δημιουργεί ένα επίλεκτο επαγγελματικό στρατιωτικό σώμα, τους Στρέλτσι, οι οποίοι είναι εξοπλισμένοι με το υπερόπλο της εποχής, το αρκεβούζιο (ατομικό πυροβόλο, πρόγονος του μουσκέτου).

* Αναθεώρηση (Судебник) - 1550: Είναι το πρώτο ουσιαστικό νομοθέτημα της Συνόδου των επαρχιών. Πρόκειται για αναθεώρηση του νομικού κώδικα του Ιβάν Γ', η οποία μειώνει τις δικαστικές δικαιοδοσίες των βογιάρων (παραδοσιακή αριστοκρατία) και εισάγει το θεσμό της εκλογής λαϊκών δικαστών από τις κοινότητες. Θεσπίζει επίσης το δικαίωμα του χωρικού να εγκαταλείψει το φεουδάρχη - αφέντη του.

* Σύνοδος των 100 κεφαλαίων (Стоглавый Собор) - 1551: Συντάσσει Συνοδικό Κώδικα που ρυθμίζει τις σχέσεις κράτους - εκκλησίας, μετά από πεντάμηνη διαπραγμάτευση επί 100 σημείων με την Αρχιεπισκοπή Μόσχας και εκπροσώπους των βογιάρων. Η εκκλησία αποκτά ενιαίο λειτουργικό τυπικό και ιεραρχία σε όλη τη χώρα, καθίσταται μοναδική αρμόδια για να νομοθετεί και να δικάζει επί εκκλησιαστικών ζητημάτων, καθώς και για τη διαχείριση της περιουσίας της. Ως αντίβαρο τής απαγορεύεται η ίδρυση νέων ιδιοκτησιών εντός των πόλεων ή η επέκταση αυτών που ήδη διαθέτει.

Με την ολοκλήρωση των μεταρρυθμίσεών του, ο Ιβάν στρέφει το βλέμμα του προς νέα εδάφη. Πρώτος στόχος είναι τα ταταρικά βασίλεια (χανάτα) του Βόλγα (στα Ν-ΝΑ), απομεινάρια της Χρυσής Ορδής. Το 1552 καταλύει και προσαρτά το Χανάτο του Καζάν, ενώ τέσσερα χρόνια αργότερα πράττει το ίδιο με το Χανάτο του Άστραχαν. Ακολούθως προσπαθεί να βρει διέξοδο στη Βαλτική (ΒΔ), εισβάλλοντας στη Λιβονία (χαλαρή πολυφυλετική ομοσπονδία στη σημερινή Εσθονία, 1558), ενώ ταυτόχρονα χτίζει την πόλη - λιμάνι του Αρχαγγέλου (Β) στον Αρκτικό Ωκεανό.

Ο Ιβάν Δ' γίνεται Τρομερός (1560 - 1584)

Ιβάν Δ' της Ρωσίας (ο Τρομερός)

Η απόπειρα επέκτασης στη Βαλτική είναι η πρώτη αποτυχία του Ιβάν. Αν και αρχικά σημειώνει νίκες, το 1560 τέσσερις δυνάμεις της ΒΑ Ευρώπης (Σουηδία, Δανία, Πολωνία, Λιθουανία) σπεύδουν να διαμοιρασθούν τη Λιβονία και ακολούθως να εμπλακούν σε πόλεμο με το ρωσικό στρατό. Την ίδια χρονιά πεθαίνει η βασίλισσα Αναστασία και ο Ιβάν υποψιάζεται ότι κάποιοι βογιάροι τη δηλητηρίασαν. Μετά από αυτά τα γεγονότα ο τσάρος αλλάζει πρόσωπο, με άμεσες επιπτώσεις στην πορεία του ρωσικού βασιλείου - άλλοι μιλούν για αλλαγή τακτικής και άλλοι για εκδήλωση βαρύτατης σχιζοφρένειας.

Το 1565 ο Ιβάν (σε συμφωνία με την εκκλησία) δημιουργεί ένα νομοθετικό σώμα - ανδρείκελο, την Εξαίρεση (Опричнина). Υπό την άμεση και απόλυτη δικαιοδοσία του νέου οργάνου τίθεται το 1/3 της χώρας, συμπεριλαμβανομένων των μεγαλύτερων και πιο πλούσιων πόλεων (τμήμα της Μόσχας, Νόβγκοροντ, Πσκοβ κλπ), ενώ η ισχύς της Συνόδου των επαρχιών περιορίζεται στα υπόλοιπα και φτωχότερα 2/3. Οι βογιάροι, οι οποίοι είναι στο στόχαστρο από το 1560, προσπαθούν να μπλοκάρουν τη μεταρρύθμιση στη Σύνοδο των επαρχιών και ο Ιβάν απαντά με μαζικές εκκαθαρίσεις. Για επτά χρόνια οι Οπρίτσνικοι, τα εντεταλμένα ένοπλα όργανα της Εξαίρεσης, θα βυθίσουν τη χώρα στο χάος και το αίμα. Κάθε ύποπτος για εναντίωση στον Ιβάν βασανίζεται και εκτελείται με συνοπτικές διαδικασίες. Ολόκληρες πόλεις ισοπεδώνονται, με άμεσες συνέπειες στην αγροτική παραγωγή και το εμπόριο, με αποκορύφωμα τη Σφαγή του Νόβγκοροντ (1570 - 3.000 νεκροί, μεταξύ των οποίων 1.500 ευγενείς).

Με τις μαζικές εκκαθαρίσεις ο Ιβάν καταφέρνει να δημιουργήσει μια νέα και υπάκουη ολιγαρχία, η οποία συμπεριλαμβάνει μεν κάποιες οικογένειες της παλαιάς ολιγαρχίας που τον στηρίζουν, αλλά κυρίως αποτελείται από άνδρες που λαμβάνουν τον τίτλο του βογιάρου κατ' απονομήν, χάρη στην πίστη τους στο θρόνο. Όταν αυτή η διαδικασία ολοκληρωθεί το 1572, τα ένοπλα αποσπάσματα της Εξαίρεσης χάνουν το λόγο ύπαρξής τους και διαλύονται - οι πιο πιστοί επικεφαλής τους προάγονται σε ευγενείς, ενώ αρκετοί άλλοι εκτελούνται. Υπάρχουν επίσης κάποιοι που θα συγκροτήσουν άτακτες ληστρικές ομάδες και θα λυμαίνονται τις αγροτικές περιοχές τις επόμενες δεκαετίες.

Ήττα στη Βαλτική, επέκταση στη Σιβηρία

Ταυτόχρονα με την Εξαίρεση στο εσωτερικό, οι μάχες στη Λιβονία συνεχίζονται αδιάκοπα από το 1560 πέρα από τις δυνατότητες του στρατού. Την τριετία 1579 - 1581 το ρωσικό βασίλειο φθάνει κοντά στην πλήρη κατάρρευση - οι τάταροι του Χανάτου της Κριμαίας (Ν) λεηλατούν τη Μόσχα (1579), ο πολωνο-λιθουανικός στρατός ισοπεδώνει μια σειρά πόλεων στα ΒΔ και πολιορκεί το Πσκοβ, ενώ οι σουηδοί καταλαμβάνουν τη Νάρβα (1581). Προ της πλήρους αποσύνθεσης ο Ιβάν σύρεται σε συνθηκολόγηση (1581 - 1582), αποκηρύσσοντας τις βαλτικές διεκδικήσεις του. Πάντως η έξοδος στη Βαλτική θα παραμείνει όραμα της Ρωσίας, που θα εκπληρωθεί στις αρχές του 18ου αιώνα (Μεγάλος Βόρειος Πόλεμος).

Μοναδική αναλαμπή στην τελευταία περίοδο του Ιβάν του Τρομερού είναι η έναρξη της προσπάθειας για επέκταση πέρα από τα Ουράλια, που έμεινε στην ιστορία ως Κατάκτηση της Σιβηρίας (1579, κατ' άλλους 1581). Επικεφαλής της είναι ο κοζάκος Ερμάκ Τιμοφέγιεβιτς, ο οποίος καταλύει το ταταρικό Χανάτο της Σιβηρίας (Οκτώβριος 1582) αλλά σκοτώνεται το 1585. Τελικά η κατάκτηση της Σιβηρίας θα ολοκληρωθεί τρεις αιώνες αργότερα, όταν κοζακικά στρατεύματα θα φθάσουν στις ακτές του Ειρηνικού.

Ο θάνατος (18/03/1584)

Σχετικά με το θάνατο του Ιβάν έχουν ειπωθεί πολλά. Κατά την επίσημη εκδοχή, πέθανε από παθολογικά αίτια παίζοντας σκάκι με το βογιάρο σύμβουλό του Μπογκντάν Μπιέλσκι. Όταν όμως ανοίχθηκε ο τάφος του τη δεκαετία του 1960 για εργασίες συντήρησης, οι επιστήμονες βρήκαν στα οστά του υψηλές συγκεντρώσεις ψευδαργύρου. Αυτό έδωσε βάση σε δύο άλλα σενάρια που είχαν ακουσθεί:

* Ο τσάρος δηλητηριάσθηκε ή στραγγαλίσθηκε από τους αυλικούς του. Σύμφωνα με αυτό το σενάριο, τρεις μέρες πριν το θάνατό του ο Ιβάν είχε προσπαθήσει να βιάσει την πριγκίπισσα Ιρίνα, σύζυγο του διαδόχου Φιοντόρ. Ακούγοντας τις κραυγές της κοπέλας, ο Μπογκντάν Μπιέλσκι και ο Μπαρίς Γκοντουνόβ (που ήταν αδελφός της) έσπευσαν να δουν τί συμβαίνει. Όταν τους είδε ο Ιβάν σταμάτησε την πράξη, αλλά οι δύο βογιάροι φοβήθηκαν πως έπεσαν σε δυσμένεια και θα το πλήρωναν με τη ζωή τους. Έσπευσαν λοιπόν να τον δηλητηριάσουν, πριν ο Ιβάν τους "εκκαθαρίσει".

* Ο τσάρος έλαβε κατά λάθος υπερβολική δόση ψευδαργύρου, στα πλαίσια θεραπείας κατά της σύφιλης.

Τον διαδέχθηκε ο γιος του Φιοντόρ, ο οποίος όμως έπασχε από νοητική υστέρηση. Πραγματικός κυβερνήτης της χώρας μετά το θάνατό του θα είναι ο Μπαρίς Γκοντουνόβ.

Ο θρύλος του Ιβάν

Η εικόνα που μας παραδίδει η ρωσική λαϊκή παράδοση για τον Ιβάν τον Τρομερό είναι πολύ πιο ωραιοποιημένη από αυτήν που μας μαρτυρά η ιστορία. Η σύγκρουσή του με τους ευγενείς τού προσέδωσε διαστάσεις θρύλου, ως προστάτη του απλού λαού από τους ασύδοτους βογιάρους. Ως τέτοιος εμφανίζεται σε μια σειρά διδακτικών παραμυθιών, όπου εξάρονται η θυμοσοφία και η δικαιοσύνη του ενώ αποκρύπτονται οι αρνητικές πλευρές του. Πρέπει πάντως να σημειωθεί ότι η εξόντωση των βογιάρων δεν ήταν αναντίστοιχη με το λαϊκό αίσθημα, που τους θεωρούσε υπεύθυνους για όλα τα δεινά.

Χαρακτηριστικό είναι το Παραμύθι του αγγειοπλάστη. Ο τσάρος γίνεται φίλος με έναν απλό αγγειοπλάστη, χάρη στο κοινό τους παιχνίδι να λύνουν δύσκολα αινίγματα. Κάποια στιγμή ο Ιβάν, εντυπωσιασμένος από την ευστροφία του φτωχού τεχνίτη, τον προτρέπει: Έλα μαζί μου και τότε θα έλθω κι εγώ μαζί σου. Πράγματι, με τη βοήθεια του τσάρου ο αγγειοπλάστης αναπτύσσει την επιχείρησή του και φτιάχνει κεραμικά για όλη τη Ρωσία. Όταν αργότερα εμφανίζεται ένας παραδοσιακός βογιάρος που χρωστά πολλά χρήματα στο φίλο του, ο Ιβάν τον τιμωρεί για το χρέος του, αναγκάζοντάς τον να αποδώσει τον τίτλο ευγενείας στον αγγειοπλάστη. Αυτό το παραμύθι, όπως και πολλά άλλα, οδήγησαν τους μελετητές στο συμπέρασμα πως για τη ρωσική παράδοση ο Ιβάν είναι o άτεγκτος μα συνάμα συμπονετικός και φωτισμένος ηγεμόνας, πρόθυμος να προστατεύσει τον απλό λαό από τους τεμπέληδες βογιάρους, έστω και εάν φθάνει στα άκρα για να το πετύχει.

Αυτή η εικόνα του Ιβάν περιγράφεται ανάγλυφα στην πρώτη ταινία της σειράς Ιβάν ο Τρομερός (Σεργκέι Αϊζενστάιν, 1944) που θεωρείται ως μία από τις κορυφαίες του παγκόσμιου κινηματογράφου. Προσπαθώντας να δημιουργήσει ιστορικές αναλογίες ανάμεσα στον ήρωα και το Στάλιν, υπό το επιπλέον βάρος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ο Αϊζενστάιν φιλοτεχνεί τον Ιβάν ως το μοναδικό πατριώτη ανάμεσα στους παρηκμασμένους βογιάρους, με συχνές αναφορές στον εχθρό που βρίσκεται έξω από τα σύνορα και στον εχθρό που βρίσκεται μέσα στα σύνορα. Στην πορεία ο Ιβάν απογοητεύεται από τις συνομωσίες των βογιάρων και το θάνατο της αγαπημένης του Αναστασίας, με συνέπεια να εγκαταλείψει τη Μόσχα επικεφαλής μίας ομάδας σιδερένιων ανδρών του απλού λαού που μπορεί να εμπιστευθεί (των Οπρίτσνικων), για να σώσει μόνος τη χώρα που κινδυνεύει στη Λιβονία. Τελικά μετά από λαϊκή απαίτηση επιστρέφει στη Μόσχα, λέγοντας ότι πια θα κυβερνά απολυταρχικά με τη θέληση του λαού.