Η λέξη «ψυχή»[1] (από το ρήμα «ψύχω», δηλ. «πνέω») κυριολεκτικά σημαίνει «πνοή», δηλαδή την ένδειξη της ζωής στο σώμα η οποία εκδηλώνεται μέσω της αναπνοής[2]. Εντούτοις, από αρχαιοτάτων χρόνων ο όρος χρησιμοποιήθηκε για να δηλώσει πολύ περισσότερα, ιδίως όσον αφορά τις νοητικές λειτουργίες του ανθρώπου και τη μετά θάνατον ζωή, με ειδικά το τελευταίο να έχει κυριαρχήσει στη θρησκεία και τη φιλοσοφία. Λόγω των πολλών απόψεων για τη θρησκευτικο-φιλοσοφική σημασία της «ψυχής», οι ορισμοί που υπάρχουν είναι τουλάχιστον δεκάδες, αλλά ωστόσο ο συνηθέστερος είναι αυτός που ορίζει την ψυχή ως την άυλη ουσία του ανθρώπου η οποία αποτελεί την έδρα της προσωπικότητάς του, επιζεί μετά τον θάνατο του σώματος, όντας η ίδια αθάνατη, και στη συνέχεια μεταβαίνει είτε σε κάποια άλλη κατάσταση είτε σε κάποιο άλλο σώμα. Είναι γεγονός ότι αυτός ο συνήθης ορισμός βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στην πλατωνική ψυχολογία, δηλαδή μελέτη της ψυχής, η οποία, παρά τα κενά της, επηρέασε και συνεχίζει να επηρεάζει τους στοχαστές, τους φιλοσόφους και τους θεολόγους. Παρ’ όλα αυτά, οι απόψεις που εκτίθενται στα πλατωνικά έργα αποτελούν μια απόπειρα συστηματοποίησης και ανάπτυξης προϋπαρχουσών θεωριών, δεδομένου ότι τα ερωτήματα για τη φύση του ανθρώπου και τον θάνατο είναι πολύ παλαιότερα του Πλάτωνα και έχουν απασχολήσει ίσως όλους τους πολιτισμούς.

Προϊστορικά χρόνια

Η ιδέα ότι υπάρχει ένα τμήμα που ζει μετά τον θάνατο του σώματος συμπεριλαμβάνεται στις αρχαιότερες εκδηλώσεις της θρησκευτικότητας του ανθρώπου.[3] Μάλιστα, ο ανθρωπολόγος Έντουαρντ Μπάρνετ Τέιλορ (1832-1917) υποστήριξε με τη θεωρία του ανιμισμού[4] ότι οι προϊστορικές αντιλήψεις περί επιβίωσης ενός αόρατου μέρους του ανθρώπου κατά τον θάνατο υπήρξε η γενεσιουργός αιτία της ίδιας της θρησκείας[5]. Για παράδειγμα, η τοποθέτηση στους τάφους προσωπικών αντικειμένων ήδη από την παλαιολιθική εποχή έχει ερμηνευτεί από τους επιστήμονες ως εξοπλισμός για το ταξίδι στον κόσμο των νεκρών[6].

Μεσοποταμία

Συγκεκριμένες αναφορές στη μετά θάνατον ζωή του ανθρώπου βρίσκουμε στην αρχαία Μεσοποταμία[7]. Μαντικά κείμενα εκείνης της περιόδου αποκαλύπτουν τη δοξασία ότι οι νεκροί θα μπορούσαν να εκδικηθούν τους ζωντανούς, προκαλώντας τους συμφορές. Ένας σοβαρός λόγος για κάτι τέτοιο θα ήταν να σκοτωθεί κάποιος προτού προλάβει να ολοκληρώσει τη ζωή του, όπως με το να παντρευτεί. Οι αχρησιμοποίητες δυνάμεις του επρόκειτο τώρα να στραφούν κατά των ζωντανών[8]. Επίσης, εθεωρείτο ότι για τη μετάβαση των νεκρών στον κάτω κόσμο έπρεπε να γίνουν οι κατάλληλες τελετές ταφής. Σε αντίθετη περίπτωση, η ψυχή τους έμενε στον κόσμο των ζωντανών[9]. Επίσης υπήρχε η πεποίθηση ότι στον κόσμο των νεκρών κυριαρχούν θεότητες και δαίμονες που επιφέρουν φρικτά βασανιστήρια σε όσους πηγαίνουν εκεί. Η επίτευξη της σωματικής αθανασίας, όπως περιγράφεται στο Έπος του Γιλγαμές, αποτελεί τρόπο διαφυγής από τον ζοφερό κάτω κόσμο.

Αρχαία Αίγυπτος

Στην αρχαία Αίγυπτο, ήδη από τα προϊστορικά χρόνια συνηθιζόταν να εναποτίθενται στους τάφους εργαλεία, όπλα, κοσμήματα, οικιακά σκεύη και τρόφιμα, σαν να επρόκειτο η ζωή του νεκρού να συνεχίσει κατά τον ίδιο τρόπο όπως και πριν[10]. Στην πραγματικότητα, ο κόσμος των νεκρών εθεωρείτο πανομοιότυπος με τον κόσμο των ζωντανών, έχοντας μάλιστα ζώα και ποτάμια. Ως εκ τούτου, η αιγυπτιακή θεώρηση της μετά θάνατον ζωής ήταν σαφώς πιο αισιόδοξη από τη βαβυλωνιακή. Επιπρόσθετα, η αρχαιολογική σκαπάνη δείχνει πως από την εποχή της Πρώτης Δυναστείας οι τάφοι είχαν έναν χώρο για προσφορά σπονδών και τροφής στον νεκρό καθώς και για επικοινωνία μαζί του. Εκεί βρισκόταν η κα, η ψυχή του νεκρού, που λάμβανε τις προσφορές. Η Βίβλος των νεκρών, της Πέμπτης Δυναστείας, αναφέρει για πρώτη φορά ότι ο βασιλιάς, εκτός από την κα, έχει και μια άλλη ψυχή, την μπα, η οποία πετάει σαν το γεράκι, πηγαίνει στον ουρανό και γίνεται αστέρι. Εκεί ο βασιλιάς ζει με τους θεούς απολαμβάνοντας ευδαιμονία και δέχεται τη λατρεία των ανθρώπων στους ναούς. Αυτή η θεώρηση φαίνεται να είναι βαθιά επηρεασμένη από τη σημιτική ιστορία του θεού Ταμμούζ, η οποία εμφανίζεται από τα πρώτα στάδια της αιγυπτιακής θρησκείας. Πολλούς αιώνες αργότερα παρόμοιες πεποιθήσεις με την εξυψωμένη μπα θα αρχίσουν να λέγονται και για τους κοινούς ανθρώπους.

Ινδία

Βουδισμός

Κίνα

Όπως και σε άλλα μέρη, έτσι και στην Κίνα οι απόψεις περί ψυχής ποικίλουν[11]. Ένα κείμενο του 535 π.Χ. αναφέρει την ύπαρξη δύο ψυχών στον άνθρωπο, δοξασία που είναι επηρεασμένη από τη θεωρία των αντίθετων αλλά και συμπληρωματικών δυνάμεων γιν και γιανγκ. Η κατώτερη ψυχή ονομάζεται πο, έρχεται σε ύπαρξη όταν αρχίζει η ζωή του ανθρώπου και σχετίζεται με τις σωματικές λειτουργίες και επιθυμίες. Η ανώτερη ψυχή ονομάζεται χουν, εμφανίζεται μετά την πο και είναι η έδρα της συνειδητότητας και της νόησης. Με τον θάνατο του σώματος, η κατώτερη επιστρέφει στη γη και η ανώτερη στον ουρανό. Εντούτοις, ένας βίαιος θάνατος θα μπορούσε να κάνει την πο και τη χουν να μείνουν στον κόσμο των ζωντανών για να πάρουν εκδίκηση. Η λαϊκές κινεζικές αντιλήψεις ήθελαν τις ψυχές να έχουν αξία ανάλογα με την κοινωνική θέση. Ενώ η ψυχή του βασιλιά μπορούσε να επικοινωνήσει με τον Ουρανό, οι ψυχές των απλών ανθρώπων μπορούσαν να έρθουν σε επαφή μόνο με τους προγόνους τους. Στην έννοια της αθανασίας αναφέρεται ο Κομφούκιος, ο οποίος δίδαξε ότι αυτή μπορεί να κατακτηθεί μέσω της ηθικής υπεροχής, μέσω των σπουδαίων πολιτικών πράξεων ή μέσω της συγγραφής βιβλίων με αιώνια αξία. Από την άλλη μεριά, οι Ταοϊστές είχαν την πεποίθηση πως η αθανασία κατακτάται μέσω της εσωτερικής πνευματικής μεταμόρφωσης. Οι Κινέζοι πίστευαν επίσης στο κι, δηλαδή την ψυχή του κόσμου, από την οποία απορρέουν οι δυνάμεις γιν και γιανγκ. Το κι διαπνέει τα πάντα στο σύμπαν, και έτσι θα μπορούσαν να θεωρηθούν έμψυχα, εκτός από το άνθρωπο, τα ζώα και τα φυτά, ακόμη και οι πέτρες. Για τους Κινέζους όλη η φύση είναι έμψυχη.

Αρχαία Ελλάδα

Η ελληνική λέξη «ψυχή» ακολούθησε δύο βασικές πορείες[12]. Η πρώτη σχετίζεται με τη χρήση της στον καθημερινό λόγο, όπου δηλώνει την «πνοή», τη «φυσική ζωή», το «θάρρος» ή το «ήθος», και η δεύτερη αφορά τις ειδικές χρήσεις της στις θρησκευτικές δοξασίες και τις διάφορες φιλοσοφικές σχολές ως μια αόρατη—και για μερικούς άυλη ή και αθάνατη—ουσία που δίνει ζωή στο σώμα, το ελέγχει και για πολλούς επιζεί μετά τον θάνατο του σώματος, μεταβαίνοντας σε έναν τόπο δυστυχίας ή μακαριότητας ή, για άλλους, σε κάποιο διαφορετικό σώμα. Μολονότι πρέπει να διαχωριστούν αυτές οι δύο πορείες, καθώς και οι ειδικές σημασίες της λέξης όταν χρησιμοποιείται ως τεχνικός όρος από τους εκάστοτε φιλοσόφους, η κατωτέρω συνοπτική αναδρομή παρουσιάζει ορισμένα στοιχεία της αλληλεπίδρασης αυτών των δύο πορειών, που συνέβαλαν στην εξέλιξη του σημασιολογικού περιεχομένου της.

Όμηρος

Στην ελληνική γραμματεία η λέξη «ψυχή» πρωτοαπαντά στον Όμηρο και μάλιστα σε συγκεκριμένες περιπτώσεις. Αυτές σχετίζονται πάντα με τον άνθρωπο, όπου η «ψυχή» παρουσιάζεται είτε ως κάτι το οποίο κινδυνεύει να χάσει ο πολεμιστής στη μάχη είτε ως κάτι που μετά τον θάνατο του σώματος μεταβαίνει στον Άδη, δηλαδή τον κάτω κόσμο. Εκεί ονομάζεται επίσης «εἴδωλον» επειδή διατηρεί τη μορφή και την προσωπικότητα του εκλιπόντος, αλλά βρίσκεται σε μια εξαιρετικά υποβιβασμένη κατάσταση. Μερικές ψυχές, ωστόσο, έχουν την τύχη να πάνε στα Ηλύσια Πεδία, απολαμβάνοντας αθανασία με τους θεούς[13]. Η ομηρική άποψη για τη μετά θάνατον ζωή φαίνεται να προέρχεται από τους μύθους της Μεσοποταμίας[14] και διατηρείται στη λαϊκή θρησκεία των Ελλήνων επί πολλούς αιώνες[15], ακόμη και στη μετά Χριστόν εποχή[16], αν και φυσικά από τόπο σε τόπο και από εποχή σε εποχή εμφανίζονται διαφορές στις αντιλήψεις. Παράλληλα, όμως, αρχίζουν να αναπτύσσονται και να γίνονται δημοφιλείς και άλλες θεωρίες περί της ψυχής και της μετά θάνατον ζωής.

Προσωκρατικοί

Στα γραπτά της προσωκρατικής εποχής (7ος-5ο αι. π.Χ.) παρατηρείται η γενίκευση στη χρήση του όρου «ψυχή», η οποία από τότε χρησιμοποιείται ως συνώνυμη της «ζωής» ή, ακόμη γενικότερα, ως η κινητήρια δύναμη της φύσης. Ως εκ τούτου, έμψυχο χαρακτηρίζεται οτιδήποτε ζωντανό, και ο Θαλής ο Μιλήσιος θεωρεί τον μαγνήτη έμψυχο λόγω των ελκτικών του ιδιοτήτων. Σε παρόμοιο πλαίσιο, οι Ίωνες φιλόσοφοι γενικά βλέπουν τον κόσμο ως «ἔμψυχον καὶ δαιμόνων πλήρη»[17].—Βλ. στην Καθολική Εγκυκλοπαίδεια το λήμμα Υλοζωϊσμός.

Τον 5ο αι. στον καθημερινό λόγο η ψυχή επιπλέον σημαίνει την έδρα των σωματικών επιθυμιών, των συναισθημάτων και της νόησης. Παράλληλα αρκετοί, μεταξύ των οποίων ο Θουκυδίδης και ο Ιπποκράτης, χρησιμοποιούν τον εν λόγω όρο ή παράγωγά του για να δηλώσουν το θάρρος ή, γενικότερα, το ήθος του ανθρώπου[18]. Ειδικά η τελευταία σημασιολογική προέκταση της «ψυχής» στον καθημερινό λόγο, που περιλαμβάνει και το έλλογο μέρος του ανθρώπου, εικάζεται ότι οφείλεται στην ορολογία των Πυθαγορείων.

Οι Ορφικοί και οι Πυθαγόρειοι, πιθανώς επηρεασμένοι από ανατολικές θρησκευτικές δοξασίες, πιστεύουν ότι η ψυχή είναι θεϊκή στη φύση της, ότι έχει φυλακιστεί στο σώμα και ότι μετενσαρκώνεται[19]. Οι Ορφικοί υποστηρίζουν ότι η οριστική απελευθέρωση της ψυχής από τους κύκλους των μετενσαρκώσεων και η μόνιμη διαμονή της στα Ηλύσια Πεδία επιτυγχάνεται με τρεις ενάρετες ζωές[20]. Αντιθέτως, οι ψυχές των αδίκων υφίστανται τιμωρίες και επιπλέον ενσαρκώσεις. Οι Πυθαγόρειοι διδάσκουν ότι η ηθική ζωή οδηγεί σε ανώτερες μετενσαρκώσεις, μέχρι να επιτευχθεί η ένωση με το θείον[21]. Η αποχή των Ορφικών και των Πυθαγορείων από κρέας έχει ερμηνευτεί ως εκδήλωση σεβασμού προς τις μετενσαρκωμένες ψυχές[22].

Ο Παρμενίδης, που θεωρείται μαθητής των Πυθαγορείων Αμινίου και Διοχαίτου [23] και ιδρυτής της Ελεατικής Σχολής[24], θεωρούσε ότι οι ψυχές προέρχονται από τον ουρανό[25].

Ο Ηράκλειτος τόνιζε ότι η ψυχή επηρεάζεται δυσμενώς από το ποτό, συσχετίζοντάς την έτσι στενά με το σώμα και γενικά με την ύλη, όπως και οι περισσότεροι σύγχρονοί του, αλλά τη θεωρεί λεπτή και αιθέρια[26].

Ο Εμπεδοκλής, επηρεασμένος από τους Ορφικούς και τους Πυθαγορείους[27], δίδασκε ότι οι αμαρτωλοί πρέπει να περιπλανηθούν επί 30.000 έτη στη «σπηλιά» της γης, περνώντας με αλλεπάλληλες μετενσαρκώσεις και από τα τέσσερα βασικά στοιχεία της φύσης (τη φωτιά, τον αέρα, το νερό και τη γη) με σκοπό να επιτευχθεί ο εξαγνισμός. Ο ίδιος πίστευε ότι σε προηγούμενες ζωές η ψυχή του βρέθηκε σε θάμνο, σε πουλί και σε ψάρι[28].

Σωκράτης και Πλάτωνας

Στον Φαίδωνα του Πλάτωνα[29] ο Σωκράτης, ως γνήσιος φιλόσοφος, παρουσιάζεται να επιθυμεί να πεθάνει το σώμα του, ώστε να απελευθερωθεί η ψυχή του από τα απατηλά ερεθίσματα των υλικών αισθητηρίων και, έτσι, να κατακτήσει την πραγματική γνώση και σοφία. Εντούτοις, αντιμετωπίζει τη δυσπιστία καθώς πολλοί αρνούνται τη μετά θάνατον επιβίωση της ψυχής[30]. Για να υποστηρίξει ο Σωκράτης την αθανασία της ψυχής και τον έλλογο χαρακτήρα της, ότι δηλαδή αυτή είναι το «εγώ», η πραγματική έδρα της προσωπικότητας και της υπόστασης του ανθρώπου, εκθέτει τέσσερα επιχειρήματα. Το πρώτο βασίζεται στην ήδη υπάρχουσα δοξασία της μετενσάρκωσης: αν η ψυχή έφθινε και πέθαινε ύστερα από έναν αριθμό μετενσαρκώσεων, τότε η ζωή θα έπρεπε να έχει εκλείψει από τον κόσμο. Αντιθέτως, η ζωή εξακολουθεί να υπάρχει και να κάνει τους κύκλους της μέσα στη φύση, και επομένως οι ψυχές είναι αθάνατες. Το δεύτερο επιχείρημα αντλείται από την ικανότητα που έχει ο άνθρωπος να αντιλαμβάνεται ιδέες και νοήματα χωρίς να εξαρτάται από τις αισθήσεις του: για παράδειγμα, κάποιος μπορεί να φανταστεί έναν τέλειο κύκλο χωρίς να έχει δει ποτέ του κάτι τέτοιο στον υλικό κόσμο. Τούτη η ικανότητα δείχνει ότι η ψυχή κατέχει γνώση από τον κόσμο των Ιδεών[31] και, επομένως, προέρχεται από εκεί. Η συσχέτιση της ψυχής με τον κόσμο των Ιδεών είναι σημαντική και αυτό το δηλώνει ιδιαίτερα το τρίτο επιχείρημα: εφόσον η ψυχή είναι αόρατη, προφανώς συγγενεύει με τον κόσμο των Ιδεών: είναι απλή και ασύνθετη, αδιάλυτη και αιώνια, όπως είναι και οι Ιδέες. Τέλος, σύμφωνα με το τέταρτο επιχείρημα, εφόσον η ψυχή είναι αυτή που δίνει ζωή στο σώμα και ο χωρισμός ψυχής και σώματος σημαίνει θάνατος για το σώμα, άρα η ίδια διαθέτει αυτονομία ζωής[32].

Στο Συμπόσιο μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η άποψη πως, όταν η ψυχή πρόκειται να ενσαρκωθεί, χωρίζεται σε δύο τμήματα που εισέρχονται σε δύο διαφορετικά σώματα. Εντούτοις, τα δύο μέρη της ψυχής έλκονται μεταξύ τους, και έτσι εξηγείται το φαινόμενο του έρωτα. Στον Φαίδρο παρουσιάζεται η θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει τρεις ψυχές: μία στο κεφάλι (έδρα της νόησης), μία στο στήθος (έδρα των συναισθημάτων) και μία στην κοιλιά (έδρα των σωματικών επιθυμιών). Στην Πολιτεία, όμως, η προσέγγιση αλλάζει με σκοπό να ξεπεραστούν τα κενά των προηγούμενων θεωριών. Εκεί λοιπόν αναφέρεται ότι ο άνθρωπος έχει μία μόνο ψυχή αλλά τριμερή: τον νουν (νόηση), τον θυμόν (συναίσθημα) και το επιθυμητικόν (επιθυμία)[33]. Στον Τίμαιο, επιπρόσθετα, παρουσιάζεται η θεωρία της τριμερούς ψυχής εφαρμόζεται και στην ψυχή του κόσμου, και αυτή η τριάδα των ιδιοτήτων είναι που εξασφαλίζει την κίνηση στα ουράνια σώματα[34].

Αριστοτέλης

Για τον Αριστοτέλη[35] η ψυχή αντιστοιχεί στις ιδιότητες που έχει ένα ζωντανό ον (μορφή ή εντελέχεια), είτε πρόκειται για φυτό είτε για ζώο είτε για άνθρωπο. Και όπως οι ιδιότητες ενός αντικειμένου οφείλουν την υπόστασή τους στο ίδιο το αντικείμενο, έτσι και η ψυχή οφείλει την υπόστασή της στο υλικό σώμα. Όταν λοιπόν αυτό πεθαίνει και διαλύεται, η ψυχή του εκμηδενίζεται[36]. Για τον άνθρωπο η ψυχή του έχει πέντε «δυνάμεις», ή αλλιώς δυνατότητες: (1) το «θρεπτικόν», που σχετίζεται με τη θρέψη του σώματος· (2) το «ορεκτικόν», δηλαδή την τάση για καθετί καλό· (3) το «αισθητικόν», την ικανότητα της πρόσληψης των πληροφοριών μέσω των αισθήσεων· το «κινητικόν», που εξασφαλίζει τις κινήσεις του σώματος και (5) το «διανοητικόν».

Στωικισμός

Οι Στωικοί πίστευαν ότι ολόκληρο το σύμπαν έχει ως κινητήρια δύναμη το «Πνεύμα» και ότι η ψυχή αντιστοιχεί στο «πνεύμα» που διαπνέει το σώμα (είτε των ζώων είτε των ανθρώπων, όχι των φυτών) και το κάνει να λειτουργεί και να ζει. Στην περίπτωση των ανθρώπων, όμως, η ψυχή έχει περισσότερες λειτουργίες. Συγκεκριμένα, αποτελείται από οχτώ μέρη, το «ηγεμονικόν», δηλαδή τον λόγο, τις πέντε αισθήσεις και τις αναπαραγωγικές δυνάμεις. Οι Στωικοί απέκλειαν την ιδέα της απόλυτης αθανασίας της ψυχής, εφόσον πίστευαν ότι κάποια στιγμή τα πάντα θα κατακαούν. Μερικοί Στωικοί δεν το δέχονταν ούτε και αυτό, όπως ο Κλεάνθης και ο Χρύσιππος, υποστηρίζοντας ότι η ψυχή πεθαίνει μαζί με το σώμα[37].

Επικούρειοι

Οι Επικούρειοι δίδασκαν ότι η ψυχή αποτελείται από τα πιο λεπτά και πιο κινητικά άτομα του σύμπαντος, λεπτότερα ακόμη και από αυτά του αέρα και της φωτιάς, και σε αυτό απέδιδαν τις λειτουργίες της σε σχέση με τη σκέψη και τις αισθήσεις. Κατ’ αυτούς, όταν τραυματίζεται το σώμα, μερικά άτομα της ψυχής διαρρέουν. Αν το ποσοστό τους είναι μεγάλο, τότε επέρχεται θάνατος του σώματος και όλα τα άτομα της ψυχής σκορπίζονται.

Νεοπλατωνισμός

Ο Πλωτίνος, αναπλάθοντας την πλατωνική διδασκαλία και προσδίδοντάς της έντονη θρησκευτική χροιά, επανέλαβε τις απόψεις περί άυλης ψυχής, συγγενούς με τον κόσμο των Ιδεών, η οποία έχει φυλακιστεί στο σώμα και υφίσταται μετενσαρκώσεις, το επίπεδο των οποίων μπορεί να αναβαθμιστεί ή να υποβαθμιστεί ανάλογα με το πώς διάγει κανείς τη ζωή του. Ύστατος σκοπός η επανένωση της ατομικής ψυχής με την ψυχή του κόσμου, οπότε και η πρώτη χάνει την ατομικότητά της. Και πριν όμως από αυτό, ήδη κατά τη διάρκεια του ένσαρκου βίου, η ψυχή μπορεί να αποζητήσει τον πνευματικό κόσμο μέσω του ασκητισμού και του στοχασμού, και τότε ίσως καταστεί δυνατόν να δει το θείο φως. Ως αρετή ορίζεται η προσέγγιση της ψυχής προς τον Θεό και ως κάλλος η επικράτησή της επί του σώματος και των επιθυμιών του[38]. Οι απόψεις του Πλωτίνου περί της ψυχής είναι επηρεασμένες και από τον νεοπυθαγορισμό, δεδομένου ότι προτάσσει πως όσοι αγαπούν τη μουσική, αυτοί στην επόμενη ζωή θα γίνουν ωδικά πτηνά, ενώ οι στοχαστικοί φιλόσοφοι θα μεταμορφωθούν σε αετούς.

Γνωστικισμός

Ιουδαϊσμός

Όταν οι Εβδομήκοντα μετέφρασαν τις Εβραϊκές Γραφές, χρησιμοποίησαν συστηματικά τον όρο «ψυχή» για να αποδώσουν τη λέξη «νέφες» (נפש). «Νέφες» στην κυριολεξία σημαίνει το «ον που αναπνέει», και γι’ αυτό συνήθως δηλώνει είτε ένα ζώο είτε τον ίδιο τον άνθρωπο [39]. Αρκετές φορές αυτός ο όρος σημαίνει επίσης τη ζωή που απολαμβάνει το ον που αναπνέει[40]. Με αυτά και με άλλα στοιχεία, οι λόγιοι σήμερα ομοφωνούν ότι, σε αντίθεση με πολλούς άλλους πολιτισμούς, αρχικά οι Εβραίοι έβλεπαν τον άνθρωπο ως ολότητα και μάλιστα υλικής υπόστασης[41]. Κατά την ελληνιστική περίοδο, ωστόσο, εμφανίζεται η διχοτόμηση του ανθρώπου σε άυλη ψυχή και υλικό σώμα, γεγονός που οφείλεται στην επίδραση του ελληνισμού, και ιδιαίτερα του πλατωνισμού[42].

Συνδυάζοντας τον πλατωνισμό με τις Εβραϊκές Γραφές, ο Φίλων ο Αλεξανδρεύς διδάσκει την προΰπαρξη της τριμερούς ψυχής και τη φυλάκισή της στο υλικό σώμα λόγω της αμαρτίας. Σύμφωνα με την Καινή Διαθήκη, οι Φαρισαίοι πίστευαν στην ανάσταση των νεκρών[43], αλλά ο Ιώσηπος μας πληροφορεί επιπρόσθετα ότι πίστευαν στην αθανασία της ψυχής και τη μετενσάρκωση[44]. Στον αντίποδα, η ιερατική τάξη των Σαδδουκαίων, πιθανώς επηρεασμένη από τους Επικουρείους, θεωρούσε τον θάνατο ως το οριστικό και αμετάκλητο τέλος του ανθρώπου[45]. Οι Σαδδουκαίοι έφυγαν από το προσκήνιο εξαιτίας της καταστροφής του Ναού της Ιερουσαλήμ το 70 μ.Χ., και έτσι στον Ιουδαϊσμό οι απόψεις των Φαρισαίων αποδείχθηκαν καταλυτικές[46].

Ως αποτέλεσμα, στο Ταλμούδ, που αποτελεί την καρδιά της διδασκαλίας του ραβινικού Ιουδαϊσμού, υφίσταται το δόγμα της προΰπαρξης της τριμερούς ψυχής—το σώμα ωστόσο δεν θεωρείται φυλακή της. Η αναβίωση του Αριστοτελισμού κατά τον Μεσαίωνα επηρέασε τον τότε Ιουδαϊσμό, με τον Μαϊμονίδη να εκφράζει απόψεις που θεωρήθηκαν ως άρνηση της αθανασίας της ψυχής, αλλά αυτή η τάση αποδείχτηκε πρόσκαιρη[47]. Παράλληλα, ο μυστικιστικός Ιουδαϊσμός της Καμπάλα, που αποτελεί εξέλιξη των νεοπλατωνικών θεωριών, επανέλαβε την τριχοτόμηση της ψυχής σε «νέφες», «ρούαχ» και «νεσαμάχ». Η «νέφες» σχετίζεται με τις βιολογικές λειτουργίες, η «ρούαχ» («πνεύμα») με την ηθική καλλιέργεια και η «νεσαμάχ» («πνοή») με τη νόηση. Επίσης, η Καμπάλα διδάσκει την ύπαρξη αρσενικών και θηλυκών ψυχών που, πριν εισέλθουν στα σώματα, υπάρχουν σε ζευγάρια. Οι διδασκαλίες της Καμπάλα διοχετεύθηκαν στον Χασιδισμό και εξακολουθούν μέχρι σήμερα να είναι αποδεκτές από πολλούς Εβραίους[48].

Χριστιανισμός

Στην Καινή Διαθήκη ο όρος «ψυχή» χρησιμοποιείται σχεδόν πάντα με το παλαιοδιαθηκικό σημασιολογικό περιεχόμενο της λέξης «νέφες» και η ανθρώπινη υπόσταση αντιμετωπίζεται γενικά με τον κλασικό εβραϊκό τρόπο[49]. Οι περισσότεροι θεολόγοι ωστόσο υποστηρίζουν ότι υπάρχουν και ψήγματα της θεώρησης του ανθρώπου και ως ψυχοσωματικής ένωσης[50]. Παράλληλα, εξέχουσα θέση μέσα στην Καινή Διαθήκη έχει η ανάσταση των νεκρών, δικαίων και αδίκων[51], η οποία περιγράφεται με πολύ περισσότερες λεπτομέρειες από ό,τι στην Παλαιά Διαθήκη, καθώς και η προοπτική της χορήγησης αθανασίας και αφθαρσίας σε μια ουράνια ζωή ως βραβείο για τους δίκαιους που μετέχουν στη Νέα Διαθήκη του Χριστού[52].

Οι Αποστολικοί Πατέρες δεν κάνουν αναλύσεις για την ψυχή, αλλά ωστόσο αναφέρονται με πεποίθηση στη μέλλουσα ανάσταση. Στους Απολογητές, αν και υπάρχουν σαφείς εξωτερικές επιδράσεις στην ορολογία, εν τούτοις δεν συναντούμε τον κλασικό ελληνικό δυισμό ψυχής και σώματος[53]. Επίσης, στην περίπτωση ακόμη του Αθηναγόρα που συναντάμε "ουσιώδη αθανασία της ψυχής...το σώμα...δεν είναι φυλακή της ψυχής όπως είναι στον Πλάτωνα...αλλά...δημιούργημα του Θεού, αγαθό"[54]. Έτσι οι Απολογητές εναντιώθηκαν "κατά της θεολογικής δυαρχίας του Γνωστικισμού"[55] Όπως αναφέρει ο Γεώργιος Φλωρόφσκυ, η γενική τάση μέχρι τα τέλη του 2ου αι. βρίσκεται σε αρμονία με την καινοδιαθηκική επίκτητη ή κατά χάριν αθανασία της ψυχής, η οποία χορηγείται με βάση τη θυσία και την ανάσταση του Χριστού[56].

Xριστιανικές έννοιες μιας διχοτόμησης ψυχής-σώματος, αρχαίας ελληνικής προέλευσης, εισήχθησαν νωρίς στη χριστιανική θεολογία από τον Γρηγόριο Νύσσης και τον Αυγουστίνο[57] με ένα εντελώς διαφορετικό όμως περιεχόμενο, ο οποίος "ακολουθών την τριμερή διαίρεσιν της ψυχής, κατά τον Πλάτωνα...ισχυρίσθη ότι ο Λόγος προσέλαβε σώμα χωρίς λογικήν ψυχήν"[58].

Στην περίπτωση του Ωριγένη υπήρξε σε πολλές περιπτώσεις σαφής η επιρροή της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας και έτσι υποστήριξε την προΰπαρξη της ψυχής, τον ξεπεσμό της στον υλικό κόσμο και ένα είδος μετενσάρκωσης κατά τη Δευτέρα Παρουσία[59]. Οι θεωρίες του Ωριγένη καταδικάστηκαν οριστικά μεν στην Πέμπτη Οικουμενική Σύνοδο το 553 μ.Χ., αλλά η απόρριψή τους, όπως και του συνόλου της φιλοσοφικής θεολογίας, είχε εκφραστεί πολύ νωρίτερα. Όπως με τον Γρηγόριο τον Θεολόγο που "αποφαίνεται με τόσο σκληρό τρόπο για το περιεχόμενο της ελληνικής φιλοσοφίας"[60]

Οι περισσότερες πάντως χριστιανικές ομάδες, περιλαμβανομένων των Ορθοδόξων, των Ρωμαιοκαθολικών[61] και των Προτεσταντών[62], θεωρούν ότι η ψυχή δημιουργείται από τον Θεό κατά τη σύλληψη, επιζεί μετά θάνατον και, όταν γίνει η ανάσταση, θα επανενωθεί με το σώμα σε ένα αναδημιουργημένο σύμπαν.—Βλ. Εσχατολογία.

Σε επίπεδο θρησκευτικών ομάδων, εξαίρεση αποτελούν σήμερα οι Αντβεντιστές της Έβδομης Ημέρας[63] και οι Μάρτυρες του Ιεχωβά[64], οι οποίοι εκλαμβάνουν τον θάνατο ως την παύση της ενσυνείδητης υπόστασης του ανθρώπου και την ανάσταση ως την αποκατάστασή της.

Ισλαμισμός

Νεότερες απόψεις και σύγχρονη ψυχολογία

Κοινωνικές επιπτώσεις

Υποσημειώσεις

1. ↑ σανσκρ. atma· λατ. anima· αγγλ. soul.
2. ↑ Βλ. Greek-English Lexicon by Liddell & Scott.
3. ↑ Αρκετές χιλιετίες προ Χριστού συναντάται η πίστη στην αθανασία της ψυχής. (Braudel Fernand, Οι Μνήμες της Μεσογείου-Προϊστορία και Αρχαιότητα, Λιβάνης, Αθήνα 2000, σελ. 127)
4. ↑ Βλ. The Catholic Encyclopedia, λήμμα Animism.
5. ↑ Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, που παρουσιάζεται στο έργο του Τέιλορ Primitive Culture (1863), το γεγονός ότι οι ζωντανοί μπορούσαν να δουν στα όνειρά τους άτομα που είχαν πεθάνει εδραίωσε την πεποίθησή τους στη μετά θάνατον ζωή. Εντούτοις, η Encyclopedia of Religion (Gale, λήμμα Soul) αναφέρει ότι τούτη η θεωρία δεν επιβεβαιώθηκε από τις μετέπειτα ιστορικές μελέτες.
6. ↑ Βλ. Britannica, λήμμα Death Rite.
7. ↑ Αυτή η ενότητα βασίζεται στο κεφάλαιο The Views of Life After Death, του βιβλίου The Religion of Babylonia and Assyria, του Morris Jastrow.
8. ↑ Encyclopedia of Religion, Gale, 2nd Edition, σελ. 8536.
9. ↑ Encyclopedia of Religion, Gale, 2nd Edition, σελ. 8536.
10. ↑ Αυτή η υποενότητα βασίζεται στο βιβλίο The Egyptian Conception of Immortality, του αιγυπτιολόγου George Andrew Reisner.
11. ↑ Αυτή η υποενότητα βασίζεται στην αντίστοιχη της Encyclopedia of Religion, Gale, 2nd Ed., λήμμα Soul.
12. ↑ Αυτή η ενότητα βασίζεται κυρίως στο λήμμα Ancient Theories of Soul της Stanford Encyclopedia of Philosophy, όπου μπορεί να βρεθεί και πλούσια βιβλιογραφία. Οι υποσημειώσεις αφορούν σε πληροφορίες που βασίζονται και σε άλλες πηγές.
13. ↑ Βλ. Britannica, λήμμα Elysium.
14. ↑ Encyclopedia of Religion, Gale, σελ. 3724.
15. ↑ Λεξικό του αρχαίου κόσμου, Εκδόσεις Δομή Α.Ε., τόμ. 6, σελ. 2354, λήμμα Ψυχή.
16. ↑ Βλ. για παράδειγμα τα σχόλια του Τερτυλλιανού στο δοκίμιό του De anima.
17. ↑ Διογένης Λαέρτιος, 10.27.
18. ↑ Εκείνη την εποχή αρχίζει να χρησιμοποιείται το ουσιαστικό «εύψυχος», δηλ. θαρραλέος, και το ρήμα «λιποψυχώ», δηλ. «χάνω το θάρρος μου».
19. ↑ Βλ. Ξενοφάνους απόσπασμα 7.
20. ↑ Britannica, λήμμα Mystery Religion: Orphic.
21. ↑ Britannica, λήμμα Pythagoreanism: Religion and Ethics.
22. ↑ Britannica, λήμμα Mystery Religion: Orphic.
23. ↑ Διογένους Λαερτίου, Βίοι φιλοσόφων 9.21-23.
24. ↑ Britannica, λήμμα Eleatisism.
25. ↑ Παγκόσμιος ιστορία της φιλοσοφίας, του Emile Brehier, σ. 51.
26. ↑ «Ξηρή ψυχή σοφωτάτη», Fragmenta, 118.2• βλ. Παγκόσμιος ιστορία της φιλοσοφίας, σ. 51.
27. ↑ Παγκόσμιος ιστορία της φιλοσοφίας, σ. 55.
28. ↑ Ο Εμπεδοκλής τις περισσότερες φορές χρησιμοποιεί τη λέξη «δαίμων» παρά «ψυχή». Βλ. τα συγγράμματά του Περί φύσεως και Καθαρμοί.
29. ↑ Η πατρότητα των θεωριών στα γραπτά του Πλάτωνα αμφισβητείται ως προς το αν είναι του ιδίου ή του Σωκράτη, όπως παρουσιάζεται. Γενικότερα όμως φαίνεται να υπάρχουν επιρροές από τον Σωκράτη, τους Πυθαγορείους και τον Ηράκλειτο.—Britannica, λήμμα Plato: Formative Influences.
30. ↑ Φαίδων, 70α: «Τα δε περί της ψυχής πολλήν απιστίαν παρέχει τοις ανθρώποις μη, επειδαν απαλλαγη του σώματος, ουδαμού έτι η, αλλ’ εκείνῃ τη ημέρα διαφθείρηται τε και απολλύηται η αν ο άνθρωπος αποθνήσκη».
31. ↑ Στα συγγράμματα του Πλάτωνα εμφανίζεται η άποψη ότι όλος ο υλικός κόσμος έχει ως αρχέτυπο τον άυλο κόσμο των Ιδεών, όπου οι ιδέες είναι οι αιώνιοι τύποι, τα αιώνια πρότυπα όλων ανεξαιρέτως των όντων.
32. ↑ Φαίδων, 105c.
33. ↑ The Catholic Encyclopedia, λήμμα Faculties of the Soul.
34. ↑ Britannica, Plato: The Later Dialogues.
35. ↑ Βλ. Το έργο Περί ψυχής του Αριστοτέλη.
36. ↑ Routledge Encyclopedia of Philosophy, λήμμα Nature and Immortality of the Soul.
37. ↑ The Catholic Encyclopedia, λήμμα Soul.
38. ↑ Παγκόσμιος ιστορία του πολιτισμού, Γουίλ Ντουράντ, Εκδοσεις Αφοί Συρόπουλοι Ο.Ε., 1969, τόμ. Γ΄ σελ. 702, 703.
39. ↑ Brown, Driver & Briggs, Hendrickson Publishers, λήμμα Νέφες• The Complete Word Study Old Testament, AMG Publishers, 1998, λήμμα Νέφες• A Concise Dictionary of the Words in the Hebrew Bible by James Strong, AMG Publishers, 1998, λήμμα Νέφες• Λεξικό Βιβλικής Θεολογίας, Άρτος ζωής, λήμμα Ψυχή.
40. ↑ Επιπλέον σημασίες της λέξης «νέφες», αν και απαντούν λίγες φορές, είναι «επιθυμία» και «λαιμός».
41. ↑ International Standard Bible Encyclopedia, Hendrickson Publishers, 1943, λήμμα Soul.•Θρησκειολογικό Λεξικό, Ελληνικά Γράμματα, 2000, λήμμα Ψυχή
42. ↑ * Βλ. Σλαβ. Ενώχ 23:5• Σοφία Σολομώντος 8:19· 15:11.—The Jewish Encyclopedia, λήμμα Immortality of the soul.
* Britannica, λήμματα Soul και Judaism: The Jewish Tradion: «Στις περιοχές της αρχαίας ιουδαϊκής κοινότητας που επηρεάστηκαν βαθιά από τις ελληνικές φιλοσοφικές ιδέες, παρουσιαζόταν μια δυιστική ερμηνεία για τον άνθρωπο […] Μια προσεκτική εξέταση του κειμένου της Βίβλου, ιδιαίτερα σε σχέση με τις λέξεις “νέφες”, “νεσαμά” και “ρούαχ”, οι οποίες σε πολλά έργα μεταφράζονται ως «ψυχή» και «πνεύμα», δείχνει ότι αυτές δεν πρέπει να κατανοηθούν ως το ψυχικό μέρος μιας ψυχοσωματικής σύνθεσης. Ο άνθρωπος δεν είχε “νέφες” άλλα αντιθέτως ήταν “νέφες”, όπως λέει το εδάφιο Γεν. 2:7: “... γουάγιεχί χα-αντάμ λε-νέφες χαγιά” (“... και ο άνθρωπος έγινε ζωντανό ον”). Ενώ αυτή η κατανόηση κυριαρχούσε στη βιβλική σκέψη, στην αποκαλυπτική γραμματεία (2ος αι. Π.Κ.Χ.-2ος αι. Κ.Χ.) ο όρος “νέφες” άρχισε να θεωρείται ως μια ξεχωριστή ψυχική οντότητα που υπάρχει εκτός από το σώμα».
43. ↑ Πράξεις των Αποστόλων 2:28
44. ↑ Πόλεμοι των Ιουδαίων, Βιβλίο II, κεφ. VIII, παρ. 14
45. ↑ Hellenism, Norman Bentwich, The Jewish Publication Society of America, 1919, σελ. 103, 104.
46. ↑ Παγκόσμιος ιστορία του πολιτισμού, τόμ. Γ΄, Γουίλ Ντουράντ, σελ. 634.
47. ↑ The Jewish Encyclopedia, λήμμα Μoses Ben Maimon
48. ↑ Βλ. Ο άνθρωπος σε αναζήτηση του Θεού, Β. & Φ. Εταιρία Σκοπιά, σελ. 223, 226.
49. ↑ Βλ. New Bible Dictionary, λήμμα Soul· Baker—Theological Dictionary of the Bible, Baker, 2000, λήμμα Soul· Λεξικό Βιβλικής Θεολογίας, Άρτος ζωής, 1980, λήμμα Ψυχή· International Standard Bible Encyclopedia, Hendrickson Publishers, 1943, λήμμα Soul. Μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα απαντούν στα εδάφια: Ματθαίος 26:38· Μάρκος 3:4· Λουκάς 12:19, 20· Ιωάννης 10:11· 12:25· Πράξεις 3:23· 1 Κορινθίους 15:45· Αποκάλυψη 16:3.
50. ↑ Βλ. Ματθαίος 6:25· 10:28· 1 Θεσσαλονικείς 5:23. Αυτές οι περιπτώσεις για ορισμένους μελετητές σημαίνουν απόκλιση από την κλασική βιβλική ψυχολογία λόγω της επίδρασης του ελληνισμού, για άλλους νέα αποκάλυψη του Θεού ενώ μερικοί πιστεύουν ότι τα συμφραζόμενα των εδαφίων τεκμηριώνουν πως δεν υπάρχει τέτοια απόκλιση.
51. ↑ Ιωάννης 11:25· Πράξεις 24:15· 1 Κορινθίους 15ο κεφ· Αποκάλυψη 20:12-15.
52. ↑ Ιωάννης 14:2· Ρωμαίους 2:6, 7· 1 Κορινθίους 9:25· 15:42-58· 2 Κορινθίους 5:1-10· 2 Τιμόθεο 4:8· 1 Πέτρου 1:3, 4· Αποκάλυψη 2:10.
53. ↑ "O Iουστίνος...αντικρούει τις πλατωνικές δοξασίες περί φυσικής αθανασίας της ψυχής" (Σκουτέρης Β. Κωνσταντίνος, Ιστορία Δογμάτων, τόμ. Α', Αθήνα 1998, σελ. 252).
54. ↑ Σκουτέρης, ό.π., σελ. 255.
55. ↑ Θεοδώρου Ανδρέας, Ιστορία των Δογμάτων - τόμ. 1ος, μέρος 2ον, Η ιστορία του δόγματος από της εποχής των Απολογητών μέχρι του 318 μ.Χ., Γρηγόρης, Αθήνα, 1978, σελ. 57.
56. ↑ Θέματα ορθοδόξου θεολογίας, Άρτος Ζωής, 1973, σελ. 91.
57. ↑ "soul", Encyclopædia Britannica 2006 Ultimate Reference Suite [DVD-ROM].
58. ↑ Φούντας Ιερεμίας (Αρχιμ.), Η περί Προϋπάρξεως του Ιησού Χριστού Διδασκαλία της Αγίας Γραφής κατά τον Ιερόν Χρυσόστομον, Αθήνα 2002, σελ. 34.
59. ↑ Εκκλησιαστική Ιστορία, Β. Στεφανίδης, 1959, σελ. 126, 127, υποσημείωση.
60. ↑ Ματσούκας Α. Νίκος, Ιστορία της Φιλοσοφίας, 7η έκδ., Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2001, σελ. 254.
61. ↑ Βλ. The Catholic Encycopedia, λήμμα Soul.
62. ↑ Βλ. την Ομολογία Πίστεως του Westminster.
63. ↑ Επίσημη ιστοσελίδα.
64. ↑ Επίσημη ιστοσελίδα.

Διαβάστε επίσης

• Περί Ψυχής στο Philosofia.gr, από τον Γιώργο Μαμώλη, Φ.Π.Ψ. Αθήνας.
  
• "Immortality" of the Soul, του Γεωργίου Φλωρόφσκυ.
  
• Immortality of the Soul or Resurrection of the Dead?, του Oscar Cullmann.
  
• Η Ορθόδοξη "ψυχοθεραπεία" στην Κ.Δ., παράδοση του Δρα Θεολογίας Σ. Δεσπότη στο Ανοιχτό Πανεπιστήμιο.
• Ψυχή, σώμα και πνεύμα, άρθρο του περιοδικού Βιβλικές Αλήθειες.