.
Είναι ιδιαίτερος κλάδος της ζωγραφικής, που ασχολείται με την εικονογράφηση αγίων προσώπων και παραστάσεων. Τα θέματα της αγιογραφίας είναι μόνο θρησκευτικά και πηγή έμπνευσής της είναι η Αγία Γραφή, οι βίοι των αγίων και όλα τα εκκλησιαστικά βιβλία. Η αγιογραφία χρησιμοποιείται για την εικονογράφηση του εσωτερικού των εκκλησιών, για τη διακόσμηση των ιερών βιβλίων και κυρίως των χειρογράφων και για την κατασκευή φορητών εικόνων.
Η αγιογραφία, σαν τέχνη, έχει μακροχρόνια παράδοση. Από τον πρώτο καιρό της εμφάνισής της δημιούργησε ορισμένα πρότυπα, απ' τα οποία δεν μπορεί να ξεφύγει. Είναι περιορισμένη από αυστηρούς κανόνες, όχι μόνο όσον αφορά τα θέματα, αλλά και την τεχνική της εκτέλεσης.
Έτσι διαφέρει εντελώς από τη λεγόμενη ελεύθερη τέχνη, που, και στην απεικόνιση θρησκευτικών θεμάτων, χρησιμοποιεί πάντα τους κανόνες και τα καλλιτεχνικά μέσα της ζωγραφικής. Από την εποχή της Αναγέννησης και κύρια στη χριστιανική τέχνη της Δύσης εμφανίστηκαν πολλοί αξιόλογοι ζωγράφοι που δημιούργησαν πραγματικά αριστουργήματα με θέματα θρησκευτικά, που σκοπό τους έχουν την πρόκληση καλλιτεχνικής συγκίνησης του θεατή και δεν έχουν συμμορφωθεί προς τα καθιερωμένα πρότυπα της εκκλησίας. Οι καλλιτέχνες αυτοί, όπως ο Μιχαήλ Άγγελος, ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, Βελάσκουεθ, Ντίρερ, Δομίνικος Θεοτοκόπουλος και άλλοι, δε θεωρούνται αγιογράφοι.
Η εμφάνιση της αγιογραφίας δε συμπίπτει χρονικά με τα πρώτα χρόνια του χριστιανισμού. Ο χριστιανισμός γνώρισε πολλούς διωγμούς, όταν πρωτοεμφανίστηκε, από τους εθνικούς και τους ειδωλολάτρες. Γι' αυτό το λόγο, οι χριστιανοί συγκεντρώνονταν σε κρύπτες και κατακόμβες με μοναδικό τους σκοπό την ανάγνωση και μελέτη των εκκλησιαστικών βιβλίων και επιστολών. Σιγά - σιγά, οι χριστιανοί άρχισαν να στολίζουν τους χώρους των συγκεντρώσεών τους με απεικονίσεις διάφορων φυτών και ζώων και με διάφορα σύμβολα. Έτσι οι παραστάσεις της εποχής εκείνης ήταν κυρίως αλληγορικές: Ο χριστός συμβολιζόταν με ένα ψάρι (ΙΧΘΥΣ) ή σαν Αμνός ή σαν Καλός Ποιμένας, οι νεκροί δέονται ενώπιον του Θεού, ή συμβολικές σαν περιστέρια, παγώνια, ελάφια, άγκυρες, στεφάνια, πλοία και άλλα, σύμβολα της ειρήνης, της αθανασίας, ελπίδας, ζωής, νίκης.
Από τον 4ο αιώνα αρχίζουν να διαμορφώνονται οι μορφές του Χριστού, της Θεοτόκου των προφητών και των μαρτύρων και η αγιογραφία αρχίζει και αναπτύσσεται.
Οι βάσεις της διαμόρφωσης της αγιογραφίας σαν τέχνης ιδιαίτερης, ιδιόμορφης και αυτοτελούς, μπαίνουν κυρίως μετά την κατάπαυση των διωγμών και την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης από τον Μ. Κωνσταντίνο. Μετά τη δημοσίευση του διατάγματος των Μεδιολάνων ολόκληρη η αυτοκρατορία εξελίσσεται σ' ένα απέραντο χριστιανικό κράτος και η αγιογραφία γίνεται η επίσημη τέχνη του Βυζαντινού κράτους, γι' αυτό και ονομάστηκε τέχνη βυζαντινή.
Η βαθιά θρησκευτικότητα των Βυζαντινών, η ανάγκη για τακτικό εκκλησιασμό, ο θρησκευτικός τους πόθος, τους οδήγησαν στην ανέγερση λαμπρών εκκλησιών. Έτσι δημιουργήθηκε και η ανάγκη της πλούσιας διακόσμησης των εκκλησιών με εξαίρετα ξυλόγλυπτα έργα, αλλά κυρίως με αγιογραφίες. Ταυτόχρονα λοιπόν με την αρχιτεκτονική, αναπτύσσονται η διακοσμητική και η γλυπτική και κυρίως η αγιογραφία. Η εικόνα έχει γίνει πια απαραίτητο συμπλήρωμα των ιερών βιβλίων και το σπουδαιότερο στόλισμα των εκκλησιών και των μοναστηριών.
Δύο κυρίως τεχνικοί τρόποι χρησιμοποιήθηκαν για τη διακόσμηση των κτιρίων: τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες.
Με τα ψηφιδωτά διακοσμούνται τα πατώματα των εκκλησιών και κατασκευάζονται εικόνες εξαιρετικής τέχνης. Πάνω σ' έναν ομοιόμορφο "κάμπο" - φόντο - προβάλλονται οι φιλοτεχνημένες με εκτυφλωτικά χρώματα μορφές και σκηνές και δίνουν την εντύπωση ανάγλυφου. Κατά τον 7ο αιώνα τα αριστουργήματα της τέχνης αυτής είναι τα ψηφιδωτά των ναών της Ραβέννας (Βαπτιστήριο, Άγιος Βιτάλιος, Άγιος Απολλινάριος), του ναού του Αγίου Δημητρίου της Θεσσαλονίκης, της Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης και, τέλος, της Αγίας Σοφίας της Κωνσταντινούπολης. Από τον 7ο αιώνα αρχίζει η καθιέρωση του χρυσού "κάμπου" αντί του γαλάζιου που εφαρμοζόταν κατά τον 4ο και 5ο αιώνα.
Ο χρυσός αιώνας των ψηφιδωτών τοποθετείται μεταξύ του 10ου και 12ου αιώνα. Η τεχνική γίνεται λεπτότερη, οι χρωματισμοί αρμονικότεροι, η τεχνοτροπία πιο σταθερή. Στην Αγία Σοφία, στην επιφάνεια του τρούλου, εικονίζεται ο Χριστός Παντοκράτορας και περιβάλλεται από τους Προφήτες και τους Αποστόλους.
Στα μεγάλα τόξα της βόρειας και νότιας πλευράς εικονίζονται ιεράρχες και Πατέρες της εκκλησίας. Κατά τον 11ο αιώνα θαυμάσια δείγματα της τέχνης των ψηφιδωτών αποτελούν τα έργα της Μονής του Δαφνιού της μονής του Όσιου Λουκά, της Νέας Μονής Χίου, και της Αγίας Σοφίας του Κιέβου. Επίσης, κατά τον 12ο αιώνα, δημιουργήθηκαν στην Ιταλία αξιολογότατα ψηφιδωτά, όπως τα μεγαλοπρεπέστατα εσωτερικά της μητρόπολης Νονρεάλε, της Μαρτοράνα της Καπέλλα Πουλατίνα και άλλων.
Κατά τον 14ο αιώνα η τεχνοτροπία ανανεώνεται και πάλι. Κάθε ακαμψία και αυστηρότητα των στάσεων εξέλιπε. Αληθινά τοπία αντικαθιστούν το χρυσό "κάμπο". Από τα αριστουργήματα της περιόδου αυτής είναι τα μωσαϊκά της Μονής της Χώρας.
Στη μνημειακή ζωγραφική, η κρίση της εικονομαχίας προκάλεσε αφ' ενός μεν πλήρη ανακοπή της εξέλιξης της θρησκευτικής ζωγραφικής, αφ' ετέρου δε σημαντικές καταστροφές παλιότερων μνημείων. Αυτό δε σημαίνει ότι κατά την εικονομαχική περίοδο (723- 843) δεν συνεχίζεται η διακόσμηση κτιρίων εκκλησιαστικών. Τα θέματα όμως είναι διαφορετικά.
Αμέσως μετά το τέλος της εικονομαχίας και το θρίαμβο της Ορθοδοξίας και κυρίως μετά την άνοδο της μακεδονικής δυναστείας, παρατηρείται νέα καλλιτεχνική ανάπτυξη.
Ένα άλλο σημαντικό είδος της αγιογραφίας είναι οι τοιχογραφίες. Στη λιγότερο πολυτελή αυτή τεχνική, οι τεχνοτροπικές τάσεις είναι ανάλογες με των ψηφιδωτών, αλλά παρουσιάζουν περισσότερες ποικιλίες και διαβαθμίσεις. Κατά τον 20ο και 11ο αιώνα κυριαρχεί η τάση προς τις μεγάλες μνημειακές συνθέσεις, με έντονα περιγράμματα και εκφραστικά χαρακτηριστικά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι τοιχογραφίες της Αγίας Σοφίας της Αχρίδος και οι τοιχογραφίες των παρεκκλησιών του Όσιου Λουκά. Η επίσημη αυτή καλλιτεχνική ροπή δεν είναι και η μοναδική. Στις τοιχογραφίες του Καστελσπέριο της Ιταλίας (12ος αιώνας) είναι φανερή η τάση για άμεση επιστροφή στα αρχαία πρότυπα. Χαρακτηριστικά δείγματα της εποχής αυτής είναι οι τοιχογραφίες των Αγίων Αναργύρων στην Καστοριά, του Αγίου Δημητρίου του Βλαδίμηρου και του Νερέδιτσι στη Ρωσία και η Δέηση στα υπερώα της Αγίας Σοφίας.
Κατά την εποχή των Παλαιολόγων (1204- 1453) η τέχνη της τοιχογραφίας γνωρίζει σημαντική ανάπτυξη. Μεγαλύτερες συνθέσεις, πολυάνθρωπες, αποκτούν επικό μεγαλείο υψηλής πνοής, με την ήρεμη, αλλά ρυθμική κίνηση των ομάδων, με το γαλήνιο, αλλά ηρωικό, ήθος των προσώπων, με το σοφό και ισόρροπο φωτεινό χρωματισμό. Ποτέ άλλοτε η βυζαντινή ζωγραφική δεν θα φτάσει σε τέτοια τελειότητα. Κύριοι εκπρόσωποι της εποχής αυτής είναι ο Αστραπάς και οι γιοι του Μιχαήλ και Ευτύχιος, ο Μανουήλ Πανσέληνος, ο Καλλέργης.
Είναι πιθανόν, ότι κέντρο της νεωτεριστικής αυτής ροπής της εποχής αυτής ήταν η Θεσσαλονίκη. Το τολμηρό αυτό πνεύμα εκφράζεται στις τοιχογραφίες της Παρηγορήτισσας στην Άρτα, στην Πόρτα - Παναγιά των Τρικάλων, στην Αγία Σοφία Τραπεζούντας, στο Πρωτάτο του Άγιου Όρους, στη Μονή Βατοπεδίου και Χιλανδαρίου, στη μονή της Χώρας, στη μονή Παμακάριστου, Αγίων Θεοδώρων, στους Αγίους Απόστολους.
Η πολυμορφία των τεχνοτροπιών κατά την εποχή αυτή κάνει αδύνατη την κατάταξη σε σχολές, που πάντως συνδέονται με την ύπαρξη περισσότερων καλλιτεχνικών κέντρων. Ένα σημαντικό κέντρο ήταν ο Μυστράς, στα παλαιότερα μνημεία του οποίου (Μητρόπολη Αγ. Θεόδωροι, Αφεντικό) δίνεται μια ανθολογία των γενικότερων ροπών της ζωγραφικής της εποχής. Στη Μητρόπολη θα συναντήσουμε την τοπική συντηρητική τεχνοτροπία στις σκηνές των θαυμάτων του Αγ. Δημητρίου και των Αγ. Αναργύρων, ενώ οι υπόλοιπες παραστάσεις ανήκουν σε πιο συγχρονισμένες σχολές. Άριστο δείγμα των ιδεαλιστικών και ακαδημαϊκών αντιλήψεων που επικρατούν κατά τον 14ο αιώνα αποτελούν οι τοιχογραφίες της Περίβλεπτου στο Μυστρά.
Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης τα καλλιτεχνικά κέντρα μετατοπίζονται προς την περιφέρεια, παράδειγμα οι περιπλανήσεις του ζωγράφου Ξένου του Διογένη στην Κρήτη. Εκεί θα εκκολαφτεί, κατά τις αρχές του 17ου αιώνα, μια νέα τέχνη, η κρητική σχολή.
Κατά τον 16ο αιώνα βρίσκεται σε μεγάλη ακμή η τοιχογραφική αγιογραφία στο Άγιο Όρος, όπου συνεχίζεται η βυζαντινή παράδοση.
Άλλο είδος της αγιογραφίας είναι η κατασκευή των φορητών εικόνων. Οι εικόνες αυτές είναι ζωγραφισμένες πάνω σε ξύλο. Η εξέλιξη αυτού του είδους της αγιογραφίας αρχίζει από τον 4ο αιώνα. Μοναδικά δείγματα εξαιρετικής τέχνης του 5ου και 6ου αιώνα διασώθηκαν στη μονή της Αγίας Αικατερίνης του Σινά. Παριστάνουν το Χριστό, τη Θεοτόκο στο μέσο αγίων και τον Άγιο Πέτρο.
Κατά τον 9ο αιώνα οι λατρευτικές εικόνες, που παριστάνουν ιερά πρόσωπα, πληθαίνουν και παρ' όλο που διατηρούν πάντοτε αρχαϊκότερο χαρακτήρα, επηρεάζονται από τη σύγχρονή τους μνημειακή ζωγραφική. Μεταξύ των γνωστών εικόνων της εποχής διακρίνεται η Παναγία του Βλαδίμηρου, έργο του 12ου αιώνα, ο Άγιος Παντελεήμονας της μονής Λαύρας του Άθω και σημαντικός αριθμός εικόνων, που διατηρούνται στη μονή Σινά.
Κατά τον 13ο έως 15ο αιώνα οι φορητές εικόνες εξακολουθούν να αποτελούν εξαιρετικά μνημεία τέχνης λεπτολόγου. Στις λατρευτικές διατηρούνται οι χαρακτήρες των παλαιότερων εικόνων, αλλά σ' αυτές που παριστάνουν σκηνές υπάρχει όλη η χάρη και η κίνηση, η ευγένεια και το πάθος που χαρακτηρίζουν γενικότερα την εποχή αυτή.
Από τον 5ο αιώνα αρχίζει επίσης να αναπτύσσεται και η τέχνη της μικρογραφίας. Η Βίβλος, το Ευαγγέλιο και διάφορα άλλα βιβλία εικονογραφούνται με εικόνες θρησκευτικής παράδοσης. Τα χειρόγραφα που σώζονται από την περίοδο αυτή, όπως ο Διοσκορίδης και η Γέννηση της Βιέννης, τα Ευαγγέλια του Ροσσάνο και της Σινώπης είναι έργα άφταστης τέχνης.
Είναι σημαντικός ο αριθμός των χειρογράφων που διασώθηκαν από τον 9ο και 10ο αιώνα. Το γνωστό ψαλτήρι των Παρισίων, με έξοχες σκηνές τέχνης από τη ζωή του Δαβίδ, το ειλητάριο του Βατικανού με τον Ιησού του Ναυή, το λαμπρό Μηνολόγιο του Βατικανού με 430 περίπου μικρογραφίες, αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα της εποχής αυτής.
Έξω απ' την Ελλάδα η αγιογραφία καλλιεργήθηκε πολύ στη Ρωσία με κέντρο το Κίεβο, στην Ιταλία με αγιογράφους τον Τζιότο, τον Καραβάτζιο, τον Τιτσιάνο και άλλους, στη Γερμανία, Γαλλία, Αίγυπτο, Αβησσυνία και σ' άλλες χώρες.
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
